30
a
k
a
V
r
V
bu yerda
V
a
– avtomobil tezligi,
k
– g„ildirakning burchak tezligi.
P
τ
va
P
υ
larni sirpanishga nisbatan bog„lanishlarini ko„rsak (1.11-rasm).
P
τ
va
P
υ
larning o„sishi bilan
σ
ham o„sadi. 1-nuqtada
P
τ
qiymati
P
υ
dan oshishni boshlaydi
va
σ
ning ham kuchli ortishi boshlanadi. 2-nuqtada ABTT ishga tushadi - tormoz
kuchi pasayishni boshlaydi (4-nuqtasigacha).
P
τ
=
P
υ
(3-nuqtada) bo„lganda
ζ
ning
kamayishi boshlanadi. 4-nuqtada ABTT yangi signal ishlab chiqadi, unga asosan
yoki yangi qayta tormozlanish boshlanadi (4- nuqtadan 5-nuqtagacha) yoki saqlab
turish fazasi ta'minlanadi (4- va 6-nuqtalar). Eng katta ilashish koeffitsienti
θ
σ
= 0,2…0,3 va u kritik sirpanish
ζ
kr
deb ataladi,
bunda
P
υmax
maksimal
qiymatga ega bo„ladi. Shu sababli, tormozlanish samaradorligini oshirish uchun
ABTT sirpanishning
ζ
kr
oralig„iga imkoni boricha yaqin qiymatlarida
tormozlanishni ta'minlashi kerak.
1.11-rasm. P
η
ning g„ildirak sirpanishiga (a) va bosim r ning ikki fazali (b) va uch
fazali (c) rejimlarga bog„liq o„zgarishlari grafiklari[
5
]
31
Tormoz kameralari va silindrlaridagi bosimni boshqarilishiga ko„ra ABTTlar
ikki fazali va uch fazaliga bo„linadi. Axborotni taqdim
etish va qayta ishlash
shakliga qarab ABTT lar analogli, raqamli va kombinatsiyalashganga bo„linadi.
Raqamli tizimlar qator afzalliklarga ega bo„lsada, analogli va kombinatsiyalashgan
ABTTlar soddaligi va parametrlarini sozlashni keng va operativ imkoniyatlari
bo„yicha ancha qulay hisoblanadi. Kirish signallari soniga ko„ra ABTT lar bir va
ko„p signalli bo„ladi. Kirish signallari, asosan, yuqorida ta'kidlanidek -
V
a
avtomobil tezligi (yoki ularning hosilalari) va
k
– g„ildirakning
burchak tezligi
hisoblanadi. ABTT releli rostlanadigan yopiq avtomatik rostlash tizimi (ART)
bo„lib, uning funksional sxemasi quyidagi ko„rinishda bo„ladi (1.12– rasm)
[
5
].
1.12 – rasm. ABTT ning funksional sxemasi
Zamonaviy ABTlarda eng ko„p qo„llaniladigan datchiklar - eng yuqori
informatsion imkoniyatiga ega bo„lgan tormozlanayotgan g„ildiraklarning aylanish
chastotasi (induksion) datchiklardir. Elektron hisoblash bloki (EHB) quyidagi
asosiy funksiyalarni bajaradi: tormozlanayotgan g„ildiraklardan (bir yoki bir
nechta) kiruvchi ma'lumotlarni qayta ishlaydi, bir yoki
bir nechta ijro qurilmalari
boshqaradi, ABTT nazorat qiladi va u ishdan chiqsa uni o„chiradi va haydovchiga
xabar beradi. Bosim modulyatori EHBdan kelayotgan elektr signallari muvofiq
tormoz kameralarida va silindrlaridagi bosimni boshqarish uchun mo„ljallangan.
Gidravlik, nasos-akkumulyatorli tormoz tizimlari uchun mo„ljallangan gidravlik
zolotnikli modulyator bilan jihozlangan ABTT ning sxemasi (1.13-rasm) va ishlash
prinsipini ko„rib chiqamiz.
32
Dastlabki holatda 2 va 5 zolotniklarning joylashishi sxemadagidek bo„ladi.
Tormozlanayotgan g„ildirak blokirovka bo„lganda, ya'ni uning
burchak
sekinlashishi katta bo„lganda, EHB 13 datchikdan kelayotgan ma'lumot asosida 6
elektromagnitga elektr signalini yuboradi. Elektromagnit shtok 7 zolotnik 5 orqali
2 zolotnikning turtib chiqqan joyigacha harakatlanadi. Bunda 3 va 9 magistrallari
bir-biridan ajraladi va oxirgisi quyilish magistrali 4 bilan ulanib g„ildiraklarni
tormozlanishdan avtomatik ravishda qo„yib yuboradi. G„ildirakning burchak
sekinlashishi kichik bo„lganda EHB elektromagnit (6)dan kuchlanishni oladi va
elektromagnit (1)ga
1.13-rasm. Gidravlik modulyatorli ABTT sxemasi:
1 va 6-elektromagnitlar; 2 va 5-zolotniklar; 3-bosimli magistral; 9-silindr
magistrali; 4-quyilish magistrali; 7 va 11-elektromagnit shtoklari; 8-korpus;
10-prujina; 12-g„ildirak; 13-induksion datchigi; 14-rotor datchigi; 15-tormozning
g„ildirak silindrlari
yuboradi, natijada 2 zolotnik 11 shtok yordamida yuqoriga haraktlanadi, 5 zolotnik
esa boshlang„ich holatiga qaytadi.
Ma'lumotlarni taqdim etish va qayta ishlash shakliga qarab ABTTlar
analogli, raqamli va kombinatsiyalashgan turlarga bo„linadi. Raqamli ABTTlar
qator afzalliklarga ega bo„lsada, analogli va
kombinatsiyalashgan ABTTlar
33
soddaligi va sozlash parametrlarini to„g„rilashni keng va operativ imkoniyatlari
bo„yicha ancha qulay hisoblanadi.
ABTTning turli avlodlari xususiyatlari keskin o„zgardi, masalan, birinchi
seriyali namunalariga nisbatan boshqaruv blokli gidravlik modulning massasi 6,3
dan 1,6 kg gacha kamaydi, tarkibiy elementlar soni esa deyarli bir darajaga
qisqardi (1.14-rasm).
1.14-rasm. ABTTning evolyusiyasi
