202
5-AMALIY MASHG„ULOT
Tizim o„tish jarayonining sifat ko‟rsatkichlarini bilvosita (taxminiy) va
bevosita (o‟tish xarakteristikasi qurish va uni tahlili asosida) aniqlash
Ishning maqsadi – Tizim ish jarayonining sifat ko‟rsatkichlarini bilvosita
(taxminiy) va bevosita (o‟tish xarakteristikasi orqali) aniqlash boyicha bilim va
ko„nikmalarni o„zlashtirish.
Topshiriq - Talaba shaxsiy topshirig„idagi ABTning sifat ko‟rsatkichlarini
bilvosita va bevosita usullar yordamida aniqlash va baholash.
Umumiy ma‟lumotlar
Tizimning sifat ko‟rsatkichlarini taqribiy baholashda tizimning turli tipik
kirish ta‟sirlariga javob reaksiyasi, ya‟ni o‟tish funksiyasining
grafigi tahlil
qilinadi.
Tizimning sifat ko„rsatkichlarini aniqlash usullari. Avtomatik tizimning
ishlash sifati dinamik ko„rsatkichlari (rostlash vaqti -
p
t
, o„tarostlash
va o„tish
jarayoning tebranuvchiligi
теб
n
) yuqorida ta‟kidlanganidek, tizim o„tish
jarayonining grafigini (3,9-rasm) tahlil kilish orqali aniqlanadi. Bu grafikni tajriba
yo„li bilan, elektronhisoblash mashinalari (EHM) da modellashtirish yoki
hisoblash (analitik) usullari bilan olish mumkin.
Tajriba usuli bilan o„tish
jarayonining grafigi olish uchun ABT, ya‟ni
boshqarish ob‟ekti va boshqaruvchi qurilma (rostlagich) zarur o„lchov, qayd
qiluvchi asbob va qurilmalar bilan jihozlangan bo„lishi kerak. Bunday tizimga
birlik kirish ta‟siri 1(t) berilib, chiqish kattaligi y(t)ning o„zgarishi yozib (qayd
qilib) olinadi va shular asosida o„tish jarayoni egri chizig„i quriladi. Bu usulning
kamchiligi - uni har doim ham amalga oshirib bo„lmaydi, chunki loyihalash
davrida bo„lajak ABTning u yoki bu qismi etishmasligi mumkin,
etarli aniqlikda
o„lchash qiyinligi va amalga oshirish uchun qimmat baho qurilma kerakligidir.
Modellashtirish usuli o„tish jarayoni tavsiflovchi differensial tenglamalarni
EHMlarda yechishdan iborat. Hozirda murakkab ABTlarni tadqiqot qilish
203
imkonini beradigan EHM lar uchun ko„plab dasturlar ishlab chiqilgan. Shulardan
biri ABTni hisoblashda qo„llanadigan MatLAB dasturidir. MatLAB keng
miqyosdagi dinamik tizimlarni analiz(tahlil) va sintez qilishdagi ilmiy va
muhandslik hisoblarini bajarish mumkin. MatLAB da immitatsion modellashtirish
mobayinida har qanday blokning chiqish kattaligining o„zgarish
qonuniyati
grafiklarini bevosita ekranda kuzatish imkoniyati mavjud.
Shu sababli tizimni rostlash jarayonini sifat ko‟rsatkichlarini aniqlash uchun
o‟tish xarakteristikasini qurish uchun kompyuterda MatLAB dasturi yordamida
amalga oshirish tavsiya etiladi. Ushbu dasturda tizimning matematik modellari
tipik dinamik zvenolar bloklaridan iborat struktur sxemalar ko‟rinishida kiritadi
[10]. Talaba o‟z shaxsiy varianti bo‟yicha berilgan koeffitsientlar qiymatlarini har
bir zvenoga tegishlisini kiritadi. MatLAB dasturi immitatsion modellashtirish
mobaynida har qanday blokning chiqish kattaligining o‟zgarish qonuniyati
grafiklarini bevosita ekranda kuzatish imkoniyati bo‟ladi. Natijaviy chiqqan o‟tish
jarayoni grafigi bo‟yicha tizimning sifat ko‟rsatkichlari aniqlanadi.
MatLAB amaliy dasturi ishga tushirilib berilgan
qiymatlar va tizimni
struktur sxemasi quriladi. Natijada o‟tish funksiyasi grafigi olinadi (3.13-rasm).
3.13- rasm. MatLAB amaliy dasturiga kiritilgan ART o‟tish jarayoni grafigi
204
MatLAB amaliy dasturi yordamida olingan 3.13-rasmda keltirilgan ART
ning o„tish jarayoni grafigidan sifat ko‟rsatkichlari bevosita o‟lchashlar asosida
aniqlanadi.
Shuningdek, ABTning rostlash jarayonini sifat ko‟rsatkichlarini aniqlash
uchun o„tish xarakteristikasini EHM yordamida «SIAM»(sistema immitatsionnogo
avtomatizirovannogo modelirovaniya i parametricheskoy optimizatsii) dasturida
ham immitatsion modellashtirish usulida qurish va tahlil qilish mumkin.
Ushbu
dasturda tizimning matematik modellari tipik dinamik zvenolar bloklaridan iborat
struktur sxemalar ko„rinishida kompyuterga kiritiladi. Talaba o„z shaxsiy varianti
bo„yicha berilgan koeffitsientlar qiymatlarini har bir zvenoga tegishlisini kiritadi.
SIAMda immitatsion modellashtirish mobaynida har qanday blokning chiqish
kattaligining o‟zgarish qonuniyati grafiklarini bevosita ekranda kuzatish
imkoniyati bo‟ladi. Natijaviy chiqqan o„tish jarayoni grafigi bo„yicha tizimning
sifat ko„rsatkichlari aniqlanadi.
O„tish jarayoni grafigini olishning
hisoblash usuli differensial tenglamalarni
yechish va chastotaviy metodlarga asoslangan. Differensial tenglamalarini yechish
klassik, operator va b. usullarda amalga oshirilishi mumkin. Operatsion usul
[1,5,6,7] Laplas almashtirishi metodiga asoslangan bo„lib,
ushbu almashtirishni
maxsus adabiyotlarda berilgan jadvallaridan foydalanish asosida amalga oshiriladi.
Klassik usul hisoblashda ma‟lum qiyinchiliklar bo„lishi sababli, ayniqsa tenglama
tartibi 3 va undan yuqori hollarda, odatda kam qo„llaniladi.
Amaliyotda differensial tenglamalarni yechmasdan o„tish jarayoni egri
chizig„ini qurish imkonini beradigan bir qancha taqribiy usullar, shuningdek,
sistema sifat ko„rsatkichlarini o„tish jarayoni egri chizig„ini
qurmasdan bilvosita
baholash metodlari qo„llaniladi.
