O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

98 
Bu savol — masalalar shunday tuzilishi kerakki, ular talabalarni fanning asosiy 
muammolari haqida mulohaza yuritishga yo'naltirsin; birinchidan, psixik faoliyatning umumiy 
qonuniyatlarini o'rganib, bilib olishga; ikkinchidan, hayotiy vaziyatlarda psixikaning haqiqiy 
ko'rinishlari mos ravishda ularni tushunishga; uchinchidan, fanda ularni idrok etish tarixiy 
mantiqiy jarayon sifatida c' -hntirsin. 
Shunday qilib, talaba kitobdagi matnlardan chetga chiqishi orqali, hayotiy haqiqatga 
yaqinlashadi va ularni ma'ruzadan yoki kitobdan o'qib bihb olgan nazariy qoidalari nuqtayi 
nazaridan tushunishga harakat qiladi. 
Quyida o'quv topshiriqlari uchun tahliliy savollar va masalalar keltiriladi, ular asosan 
talabalarning fikrlash faoliyatlarini faollashtirishga qaratilgan. Ular o'qituvchilarga yordam 
sifatida pedagogik masalalarni hal etish uchun tuzilgan ba'zi savollar talabalarga o'quv 
topshiriqlari tarkibida mustaqil faoliyatlari uchun va bu ishlar natijalarini keyinchalik semenar 
yoki amaliy mashg'ulotlarda muhokama etish bilan berilishi mumkin. Talabalar uchun murakkab 
bo'lgan savollarning bir qismi o'qituvchi tomonidan beriladigan ma'ruzalardan foydalanish 
mumkin. Shu o'rinda talaba ana shu qiyin bo'lgan savollarga o'zi uchun javob oladi. Bundan 
tashqari, o'qituvchi savollarni o'zgartirishi mumkin yoki aniq o'quv talablari, asosida o'z 
savollarini tuzishi mumkin. 
Demak, o'quv topshiriqlari: 
1. Ushbu topshiriqning savoli I kurs talabasi uchun juda qiyin bo'lishi mumkin. Shuning 
uchun ma'ruzada muammoli bayon etish orqali foydalanish mumkin. «Psixologiya» fan 
sifatidagi mazmuni nimadan iborat? Bu masalada darslik va lug'atlarda turlicha nuqtayi nazarlar 
mavjudligini qanday tushuntirish mumkin? 
1. Psixologiyaning predmeti — «psixik hayotning aniq hodisalari» (Umumiy psixologiya 
darsligida) 
2. Psixologiya «psixikaning rivojlanishi va faoliyati qonuniyatlarini hayotiy faoliyatning 
alohida shakli sifatida» o'rganadi. 
3. Psixologiya — insoning va jonivorlarning obyektiv realliklarini his etish, qabul qilish, 
tushunchalari, sezgi va psixikaning boshqa hodisalari shaklida aks ettirishning faol jarayonini 
o'rganadi (psixologik lug'at). 
4. Psixologiyaning o'rganish predmeti ko'plab subyektiv hodisalarni o'z ichiga oluvchi inson 
va jonivorlarning psixikasini o'rganadi. Psixika — psixologiyada o'rganiladigan barcha psixik 
hodisalarning to'plamini ifoda etuvchi umumiy tushunchadir. 

99 
Psixologiya — haqiqatni psixik aks ettirish, ko'rish, to'g'rilash va amal qilish haqidagi 
fandir. 
Nima uchun psixologiya predmetini bunchalik ko'p ta'riflari mavjud ular mazmunan 
turlichami yoki faqatgina shakli so'zi bilan ifodalanishi bo'yicha turlichami? Balki ular juda ham 
umumiy va hammasi bo'yicha kengdir va umuman olganda ularning barchasi bitta umumiy 
psixika mazmuniga egadir. 
Agarda ularning orasida, noto'g'ri ta'rif bo'lmasa, unda nima uchun ular har xil; masalani 
bunday keng qo'yilish albatta talaba uchun mo'ljallanmagan, balki o'qituvchining ma'ruzani 
bayon etishida tanlovchanlik metodikasidan kelib chiqib, bundan bir nechta ketma- ket tartibda 
kelib chiqadigan savollarni tuzish uchun o'qituvchiga yordam sifatida ko'zlangan. Undan talab 
qilinadigan narsa — bu psixologiya predmetining turli nuqtayi nazarlari bilan tanishishda 
talabada yuzaga kelishi mumkin bo'lgan savollarga javob topishdir. 
Talabada o'rganayotgan fani haqida aniq tasavvur mavjud bo'lishi kerak. Psixologiya 
haqida gapirsak, unga bo'lgan nuqtayi nazarlarning turli tumanligi bo'yicha aniq ifodalangan va 
umumiy qabul qilinganlar hisoblanmasligi ko'rinib turibdi. O'qituvchi uchun qiyinchiliklar ana 
shundan kelib chiqadi: Bir tomondan talabada fan predmeti haqida aniq tushunchani 
shakllantirish kerak, boshqa tomondan esa bu narsa ilmiy doiraning o'zida ham mavjud emas. 
Ushbu muammo dars o'tish amaliyotida odatda qanday hal etiladi? Psixologiyaning 
predmeti haqida savolga javob berishning ikkita usuli mavjud. Ularni Yu.V.Gareyter shunday 
ko'rsatib beradi; birinchi usul psixologiya predmetiga turli nuqtayi nazarlar fanning tarixda 
qanday paydo bo'lgan bo'lsa, shunday ko'rsatib chiqishni ko'zda tutadi. Nima uchun bu nuqtayi 
nazarlar bir-birini almashtirib kelgani sabablarini tahlil qilish, oxir oqibat ulardan nima qolgani 
va bugungi kunda qanday tushuncha shakllanganligi bilan tanishib chiqishdir. Psixologiya 
predmetini ochib berishning ushbu usulini u keyingi barcha ma'ruza va seminar mashg'ulotlarida 
foydalanishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Birinchi ma'ruzada esa ikkinchi usul bilan 
cheklanishni afzal biladi, ya'ni bu qisqacha javob berish yo'li orqali amalga oshiradi. Bu 
qisqacha javob rasmiyga o'xshaydi, lekin shunga qaramay juda ham aniq hisoblanadi. Javobning 
mazmuni psixologiya — bu «jon» haqidagi fandir. «Jon» va «psixika» esa lingivstik nuqtayi 
nazardan bir narsadir, ya'ni ular mos ravishda rus va lotin tillarida bitta «qalb» hodisalarini 
anglatadi; ammo fan va madaniyatning rivojlanishi bilan bu tushunchalarning mazmunlari 
ajralib keldi. Biroq tilda «jon» asosidagi ko'plab so'zlar saqlanib qolgan bo'lsa-da, psixologiya 
esa ko'ngil haqidagi emas balki, psixikaga oid fan bo'lib qoldi. Psixologiya predmetini bunday 

100 
tushuntirish metodikasi, unda ikkala usulga ham tarixiy yondashishni ifoda etsada, lekin juda 
kam qo'llanilishi mumkin, chunki «psixologiya» predmetining tushunchasini hozirgi holatini 
ko'rsatadi. Shu sababli psixologiya predmetiga zamonaviy mualliflarning nuqtayi nazarlari 
nimalarda farq qilishini ko'rib chiqish mumkin. Agarda ularni yaxshilab o'rganib chiqilsa, unda 
ularni umuman va yaxlit olganda bir xil bo'lib chiqadi, chunki predmetning umumiy falsafiy 
tushunchasini takrorlaydilar. Shunday qilib hamma mualliflar psixologiya bu psixika haqidagi 
fandir yoki boshqacha aytadigan bo'lsak psixika barchasi uchun ilmiy psixologiyaning o'rganish 
predmeti hisoblanadi. Shu bilan birga psixikaning o'zi obyektiv haqiqatning (aks ettirilishi) 
ko'rinishi sifatida qaralmaydi. Ammo boshqa qarashlar ham mavjud bu P.Ya.Galperinning 
nuqtayi nazari bo'lib, u psixologiya fanining predmeti butun psixika hisoblanmaydi deb 
ta'kidlaydi, chunki uni psixologiyadan tashqari boshqa fanlar ham o'rganadi. 
Psixika obyektiv dunyoni psixik aks ettirish va ongning turmush bilan munosabatlarini 
falsafa fani o'rganadi. Kasalliklarda psixikani tibbiyot fanlari o'rganadi, psixikaning biologik 
asoslarini oliy nerv faoliyati fiziologiyasi o'rganadi. Alohida psixik jarayonlarni har tomonlama 
bir vaqtda bir necha fanlar o'rganadi. Misol uchun, fikrlashni psixologiyada o'rganishdan 
tashqari ya'ni idrok etish, mantiq, kibernetika, tarix, pedagogika, etika va estetika fani hamda 
o'qitish metodikasi (evristika) fanlari o'rganadilar. Nutqni psixologiyadan tashqari pedagogika 
fiziologiya, lingvistika, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi kabi boshqa fanlar ham o'rganadilar va 
har bir fan albatta psixik hodisalarning qaysidir birining aniq bir tomoni bilan qiziqadi. 
Psixologiya agarda butun psixikani o'rganmasa, uning qaysi aspektlarini o'rganadi? P.Ya. 
Galperin psixologiyaning predmeti subyektning taxminiy yo'naltiruvchi faoliyati hisoblanadi 
degan g'oyani ilgari surdi. Bu g'oya u ishlab chiqqan va keng tarqalgan aqliy harakatlarining 
bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasining metodologik asosi bo'lib qoladi. 
P.Ya.Galperin o'z tezisini mana shunday asoslab beradi. Birinchidan, psixikaning 
vazifasi oddiy qiziqish jonivorning vaziyat bilan tanishishdan yoki alohida obyektning ozuqa 
izlashidan tortib (I.P.Pavlov bo'yicha, «bu nima refleksi») va insonning nazariy ijodiy faoliyati 
bilan subyektning turh hayotiy vaziyatlarda yo'l topishi demakdir. 

Download 0,99 Mb.