birinchidan — umumiy psixologiya — bu amaliy emas, balki nazariy fan bo'lgani uchun
psixologiyaning amaliy sohalari uchun metodologik ahamiyatga ega, shuning uchun uni o'qitish
o'quvchilarda nazariy fikrlashni shakllantirishga qaratilgan bo'lishi kerak; hamma o'quv
masalalarini talabalar psixologik tahlil qilishi va amaliy vaziyatlarni baholashga o'rganishlari
uchun to'plamlar tuziladi.
Bu psixologik o'ylash, fikrlash mahorati ularga yosh va pedagogik, ijtimoiy psixologiya va
psixologiyaning boshqa amaliy sohalarini o'zlashtirishlarga yordam beradi. Umuman, haqiqiy
faktlarda tuzilgan, amaliy maqsadga ega har qanday o'quv masalasi, amaliy muammoni hal etish
uchun nazariy fikrlashga o'rgatish maqsadini ko'zlaydi.
Ikkinchidan, ko'pchilik birinchi kurs talabalari psixologiyani birinchi marta o'rganganliklari
va darhol o'ziga shaxsan uning zarurligini anglab oladilar, chunki o'zini o'rganish va o'zini
yaxshiroq tushunib olishga imkon beradi. Bu qiziqarli va shu bilan bir vaqtda qiyin bo'ladi. Gap
shundaki ko'plari allaqachon ma'lumga o'xshab tuyuladi, chunki turmushda ham psixologik
bilimlarini egallash imkoniyati bo'ladi.
Lekin, bolaligimizdan ma'lum bo'lgan turli psixik hodisalarning talqin etilishi agarda biz
ularga psixologik nuqtayi nazardan qaraydigan bo'lsak, biroz boshqacha bo'lib chiqishi mumkin.
B u h a r doim ham darhol hisobga olinmaydi: Turmushdagi tushunchalar, ko'pgina hollarda
ilmiy tushunchalardan farq qilib, ularni o'zlashtirib olishga xalaqit qiladi. Demak, psixologiyani
o'qitish metodikasi psixikaning u yoki bu hodisa va holatlari haqidagi turmush hamda ilmiy
tasavvurlarining farqiga talabalar e'tiborini qaratishga to'g'ri keladi va hisobga olish kerak
bo'ladi.
Uchinchidan, ilmiy terminologiyalarni bilmay talabalar o'qishining boshlang'ich davrida
seminar mashg'ulotlarida, imtihonlarda javob berishda psixologik tushunchalardan foydalanishni
111
bila olmaydilar, («tushinib turibman lekin aytib bera olmayman» — shunday holat odatiy
hisoblanadi).
Bu kamchilikni qanday yo'qotish mumkin? Nutq - bu so'zlarni oddiy talaffuz etish emas,
balki fikrni tashqi ifoda etish ekanini esga olib, fanni o'qitish metodikasi birinchi navbatda
o'rganayotgan mavzular mazmuni bo'yicha maxsus tuziladigan o'quv fikrlash masalalari
(savollari) yordamida talabalarning fikrlashlarini rivojlantirish usullari haqida bosh qotirishi
kerak, lekin talaba qanday fikrlashi o'qituvchi u o'z fikrlarini ovoz chiqarib ifoda etayotganda,
uni nutqi bo'yicha aniqlab olish mumkin bo'ladi. Talaba qanchalik ko'p og'zaki fikrlarni ifoda
etsa, u shunchalik yaxshiroq fikrlaydigan bo'ladi va shunchalik tez ilmiy terminologiyani egallab
oladi, xato qilsa qilsin lekin jim turmasin, chunki ovoz chiqarib qilingan xatoni har doim
tuzatish mumkin. Eng yaxshi metodika — bu og'zaki nutqqa chorlaydigan va nutqiy faolligini
rag'batlantiradigan metodikadir, ilmiy leksikadan foydalangan nutq — bu fanni o'zlashtirish
natijasi sifatida ilmiy fikrlash demakdir.
Bu umumiy fikrlar faqatgina umumiy psixologiyaga emas, balki boshqa psixologik fanlarni
o'qitish metodikasiga ham taalluqlidir. Lekin ular umumiy psixologiyani o'qitish tajribalariga
asoslangan:
a)
insonning intellektual — idrok etish doirasining (aqliy rivojlanishi) rivojlanishi o'qitish
bilan, ehtiyoj motivlar (yoki affektiv — talablari) doirasining rivojlanishi jarayoni — tarbiya deb
aytish mumkinmi?
b)
agarda shunday bo'lsa, unda muallifning «Hozirgi paytgacha bolaning psixik
rivojlanishini ko'rib chiqishdagi katta kamchilik aqliy rivojlanish va shaxsning rivojlanish
jarayonlari o'rtasidagi uzilish hisoblanadi» degan so'zlarni qanday tushunish mumkin. «Shu
bilan birga shaxs bilan shaxsning rivojlanishi hech qanday asossiz affektiv ehtiyojni yoki sababli
- ehtiyojlari sohasini rivojlanishi deb tushuntiriladi». Fikrga munosabatingiz.
d) agarda tarbiyaning psixologik nuqtayi nazardan bu shaxsning rivojlanishi, ta'lim esa —
aqliy rivojlanishi bo'lsa va psixik rivojlanishni ko'rib chiqishda ulardagi uzilishni muallif
zamonaviy psixologiyaning kamchiligi deb hisoblasa, unda amaliy ta'lim va tarbiyada amaliy
jihat qanday aks etadi?
Bu savolga javob berish uchun muallifning «shaxs rivojlanish tomonlari va qarama-qarshi
birliklari haqidagi so'zlarini diqqat bilan o'qib chiqing va o'ylab ko'ring; «qarama-qarshi
birlik»ning mazmuni nimadan iborat.
112
Qaysi faoliyatning yetakchi turlari bola psixikasida sifatli o'zgarishga ohb keladi, uning
keyingi yosh davrlarida rivojlanishining boshqa davrlariga o'tishiga sabab bo'ladi;
chaqaloqlikdan (0—1 yosh) ilk bolalik (1—3 yoshgacha), ilk bolalikdan maktabgacha yoshga (3
yoshdan 6 yoshgacha), maktabgacha yoshidan — kichik maktab yoshiga (6 yoshdan 10
yoshgacha), kichik maktab yoshidan o'smirlik yoshiga (kichik — 12 yoshgacha va kattasi 15
yoshgacha) va undan katta maktab yoshiga (17 yoshgacha), «Chaqaloqlik davrida keskin
o'zgarish» «1 yoshdagi keskin o'zgarish», «3 yoshdagi keskin o'zgarish», «6—7 yoshli keskin
o'zgarish», «o'tish yoshdagi keskin o'zgarish» deb ataluvchi davriy keskin o'zgarish larni qanday
tushuntirish mumkin.
4. Seminar — munozarada muhokama etish uchun yana bir marta D.B.Elkoninning «Bolalik
davrida psixik rivojlanishni davriylashtirish muammosi» asarini diqqat bilan o'qib chiqing
hamda uning «tanlangan psixologik asarlarini» yoki bu maqolaning qisqartirilgan varianti «Yosh
psixologiyasi bo'yicha xrestomatiyasini» o'qib chiqing va quyidagi savollarga dalil va isbotli
tarzda javoblar tayyorlang.
Shunday qilib o'quv topshiriqlari (savol va masalalari):
1. Psixolog D.B.Elkonin ilgari mavjud bo'lgan va darsliklarda hozirgacha saqlanib qolgan
«yetarlicha nazariy asoslarga» ega bo'lmagan, «ulkan amaliy tajribalarga» asoslangan
«pedagogik davrlashtirish» o'rniga, bolalik davrida psixik rivojlanishni ilmiy asoslagan
davrlashtirishni taqlif etdi.
Talabalar uchun topshiriqlar.
a) ana shu davrlashtirishni diqqat bilan o'qib chiqing va o'z munosabatingizni bildiring; b)
bunday davrlashtirishga olim tomonidan qanday nazariy dalillar keltiriladi. Tushuntirib bering;
nima uchun uning fikrini to'g'ri deyish mumkin yoki noto'g'ri?
d) Qaerda ehtiyojlar doirasi va qaerda operatsion-texnik imkoniyatlar rivojlanishi ustun
bo'lgan bola psixikasi, yoshining rivojlanishi yuzasidan har bir davriga hayotdan olingan
misollar keltiring.
Ikkinchi qarash haqida gapiradigan boisak, yosh psixologiyasini bolalar psixologiyasi bilan
birlashtirib osongina tushuntirish mumkin. Hozirgi kunda nazariy va amaliy jihatdan yetarlicha
darajada o'rganilgan deb faqatgina bolalik davri rivojlanishini hisoblash mumkin. Shuning
uchun yosh psixologiyasi haqida jiddiy ilmiy mazmunda faqatgina bolalik davri psixologiyasi
haqida gapirishgina mumkin. Ammo bu hech ham fanga yetukiik yoshida psixika rivojlanmaydi
113
degani emas, psixologiya fan sohasi sifatida yosh psixologiyasining hozirgi holati bunday
xususiyatni o'qituvchi hisobga olishi va talabalarga tushuntirishi, turli mualliflar qarashlaridagi
farqi ularning xato emas, balki ilmiy fikrning to'xtamas xarakterlarini bildirishni ko'rsatib berish
kerak, bunga isbot sifatida ilgari aytib o'tgan «qisqacha psixologik lug'at»ning (1998) ichida
keltirilgan, tuzatilgan va to'ldirilgan nashrida yosh va bolalar psixologiyasini ajratib, ikkita
mustaqil boiimlaridan berilganini ko'rsatish mumkin.
Undagi keltirilgan tushuntirishlardan foydalanib, «Yosh psixologiyasi — insonning
ontogenizi tug'ilishidan to qariligigacha davom etishida shaxsning psixik rivojlanishi va
shakllanish bosqichlari qonuniyatlarini o'rganuvchi psixologik fan sohasidir». Bu tushuntirish
orqali psixologiya bilan faqatgina bolalar yoshini cheklash mumkin emas.
«Pedagogik psixologiya - ta'lim va tarbiyaning psixologik muammolarini o'rganuvchi
psixologiya sohasi». Agarda yosh psixologiyasi bilan yagona o'quv fani sifatida o'qitiladigan
bo'lsa, unda metodika o'qitish va tarbiyalash jarayoni sifatida inson psixikasi rivojlanishi bilan
o'zaro bog'liqligini ko'rsatish asosida quriladi. Bunda bolalik yoshida psixikasining rivojlanishi
o'quvchilar o'quv faoliyatini tashkil etish psixologiyasining asosi, shaxsni intellektual va
ma'naviy jihatdan rivojlantirib unga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatuvchi rivojlantiruvchi o'qitish sifatida
yetkaziladi.
Agarda o'qitish alohida olib borilsa, unda yosh psixologiyasi albatta faqatgina bolaligidagi
emas, o'smirlik, yoshlik, yetukiik va qarilik davrida ham psixikasini rivojlanishi haqidagi fan
sifatida to'laligicha va yaxlit bayon etiladi. Yosh psixologiyasi rakursida rivojlanish va o'qitish
nisbatlarini ko'rib chiqish mumkin bo'ladi; a) ta'lim va rivojlanishning bir-biridan mustaqilligi;
b) o'qitishning rivojlanishga bog'liqligi: d) rivojlanishning o'qitishga bog'liqligi, pedagogik
psixologiyani o'qitishda o'qituvchi talabalarga ma'lum bo'lgan ana shu qonunlarga tayanishi
mumkin, faqatgina ularni biroz eslatib o'tsa bas).
Yosh va pedagogik psixologiyani o'qitish metodikasida o'qitish va tarbiyaning psixologik
aspektlarini uning pedagogikadan farqini ko'rsatib biroz aniqroq tasvirlab o'tish muhimdir.
Agarda pedagogika «qanday o'qitish kerak» va «qanday tarbiyalash kerak» degan savollarga
javob bersa, psixologiya insonning psixik rivojlanish qonuniyatlariga tayanib «nima uchun
aynan shunday o'qitish va tarbiyalash kerakligi»ni tushuntirishini doim ta'kidlash kerak, ya'ni
psixologiya
avlodlarining
empirik
tajribalari
asosida
to'plangan
va
birinchi
bor
A.A.Komenskiyning «Buyuk didaktika» nomli pedagogik asarida umumlashtirilgan va
114
pedagogik fikrlashning keyingi vaqtlarida pedagogikaning usullari va metodlarini
rivojlantiruvchi tomonlarini ilmiy asoslab beradi.
O'qitish va tarbiyalashning psixologik aspektini bunday batafsil ta'riflash bu jarayonlarning
psixologik mazmunini o'zlashtirib olish uchun zarur hisoblanadi. Chunki talabalarda bolalik
chog'laridan ta'lim va tarbiya haqida o'quvchilarga va tarbiyalanuvchilarga faqatgina tashqaridan
ta'sir ko'rsatish, ota-onalar, o'qituvchilar va umuman o'quv tarbiyaviy tizimning ta'siri sifatida
tasavvurlari mustahkam o'rnashib olgan. Shu bilan birga eng asosiysi — o'quvchi va
tarbiyalanuvchining shaxsi ichki, psixologik qayta tiklanishini sodir bo'lishi haqida hech kim
gapirmagan, chunki psixologiya ilgari o'rganilmagan. Bunday bir tomonlama ta'lim va tarbiya
haqida faqatgina pedagogik va psixologik tasavvur ham qo'shilishi kerak; ya'ni tashqi ta'sir
ko'rsatishdan iborat. Bundan kelib chiqadiki, yosh va bolalar psixologiyasi — bir-biriga mos
tushunchalar, ekan, P.F.Obuxovaning «Yosh davrlar psixologiyasi» (1996) kitobining nomi buni
yana ham yaqqol namoyon etadi, ya'ni ularni umuman birday tenglashtiradi.
Yosh psixologiyasi mazmuniga bu ikki xil qarashlarni (ulardan biri uning mazmunini
pedagogik psixologiya bilan, ikkinchisi bolalar psixologiyalaridan biri deb hisoblaydi)
mazmunan bir-biriga qarama- qarshi deb hisoblash mumkin emas. Ular faqatgina bir narsaga
turli tomonlardan qarashni bildiradi. Lekin shunga qaramasdan birinchi nuqtayi nazarni (yosh va
pedagogik psixologiyaning mazmunlari mosligini) so'zsiz qabul qilish qiyin (balki, shu sababli
o'sha lug'atning keyingi nashrida bu fikr takrorlanmagandir). Balki ularning mazmuni mos
kelishi haqida emas, bu psixologiyaning ichki sohalarining yaqin, uzviy bir-biri bilan
bog'liqligini ta'kidlash yaxshiroq bo'lar, ya'ni pedagogik psixologiya o'zining tadqiqotlarini yosh
psixologiyasida o'rganadigan psixikaning yoshiga qarab rivojlanish qonunlari bilan mos
ravishda tashkil etadi.
| 