Ikkinchidan, atrof dunyoda yo'l topish hatto idrok etishdan fikrlashgacha, idrok etish
vazifalari butun diapozonida ham faqatgina intellektual masalalar bilan cheklanmaydi, vaziyatga
mos ravishda harakat qilish uchun bilib tushunib olish va baholash, yo'l topishga, talabalar sezgi,
irodasiga ham muhtojdir. Ularning o'zlari esa subyektning izlash faoliyatining turh shakllaridan
boshqa narsadan iborat emas.
101
Uchinchidan, agarda psixika hayotining hamma shakllari izlash faoliyatining turh
ko'rinishlaridan iborat bo'lsa, demak psixologiya psixik jarayonlar yoki vazifalaming barchasida
aynan ana shu ularning yo'l topish tomonlarini o'rganadi. Psixologiya tafakkur, sezgi tasavvur
iroda qobiliyatlarni o'rganadi, deyish noto'g'ri, bu shuning uchun noto'g'riki; u tafakkur, sezgi,
iroda va boshqa psixik jarayonlar vazifalarining umuman barcha tomonlarini o'rganmaydi.
Psixologiya butun psixikani o'rganadi deb hisoblash noto'g'ri deb ta'kidlaydi, - P.Ya. Galperin.
Chunki boshqa fanlar ham bunga tegishlidir. Ular faqatgina izlash jarayonida psixik faohyat va
umumpsixik faoliyatining har bir shakli hamda umumiy psixik hayotning asosiy tomonlarini
tashkil etadi, degan mazmundagina to'g'ridir. Aynan ana shu vazifasi uning boshqa hamma
tomonlarini to'g'ri hisoblaydi, ular shuning uchun deyarli ana shu vazifaga bo'ysunadi. Shuning
uchun, hayotda eng muhim — harakatlarni talab etuvchi vaziyatlarda to'g'ri yo'l tanlash va uni
bajarishda to'g'ri harakat qilish faqatgina yo'l topish faohyatigina psixologiya fanining
predmetini tashkil etadi. Hozirgi paytgacha psixologiya predmeti haqidagi taqlif etilgan
tasavvurlar xato bo'hb chiqdi.
Shunday
qilib,
P.Ya.Galperinning
psixologiya
predmeti
haqidagi
g'oyasida
ko'rsatilganlarining hammasidan prinsipial farq qiladi. Keyinchalik uning shogirdlari va
izdoshlari o'zlarining hamma tadqiqotlarida ana shu nuqtayi nazarga amal qiladilar.
Psixologiya predmeti haqidagi ushbu tasavvur psixologik hodisalarning aniq
mexanizmlarini izlash va topishga imkon beruvchi, ular nimadan iborat ekanini tushuntirib
beruvchi metodologik tamoyil hisoblanadi. P.Ya.Galperinning psixologiya predmeti haqidagi
tasavvuriga asoslangan aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllanish nazariyasini pedagogik
amaliyotda qo'llanishdagi yuqori natijalari barchaga ma'lum. Hozirgi kunga kehb ikkita fikrni
to'g'ri va haqiqiy deb hisoblash mumkin. Birinchisi - psixologiya predmeti haqidagi ushbu
nazariy tasavvurning qo'llanilayotganligi haqida ya'ni nazariy va empirik tadqiqotlarda ilgari
mavjud tasavvurlardan tashqari psixologiya o'zi doirasida psixik hodisalar mohiyatini izlash va
topishga imkon beradi; ikkinchisi — psixologiyani izlash faoliyati haqidagi fan sifatida qarash,
amaliy ahamiyatga egaligi, chunki inson faohyatida to'g'ri yo'l izlashga psixologlar yo'naltiradi,
bu esa o'qitishda bilim, mahorat va ko'nikmalarning yuzaga kelishiga bexato sabab bo'ladi.
Psixologiya predmetini izlash faoliyati sifatida belgilanish juda to'g'ri va uni xato deyish
ancha qiyin yoki hatto tanqid qilib bo'lmaydi. Chunki u psixologiyadagi mavjud tushunchalarga
qarama- qarshi, balki ana shu ma'noda ularni aniqlashtiradi. O'ylaymizki, ilmiy psixologiya
predmeti o'tmish tasavvurlarini shakllanishi tarixida ko'rsatib berish va ma'ruza o'qish paytida
102
o'qituvchiga hozirgi paytda «psixologiya predmeti»ning aniqlashgan tushunchasi P.Ya.Galperin
bo'yicha izlash faoliyati hisoblanishini aytib o'tishga to'g'ri keladi. Psixologiya perdmeti - bu
shunchaki oddiy o'quv savoli emas, balki fanning o'zi uchun ham uni o'qitish metodikasi uchun
haqiqatda mavjud jiddiy muammodir.
Yuqorida aytib o'tilgandek, psixologiya predmeti haqidagi savolga ikki turda javoblar
mavjud. Birinchisi — ancha to'g'ri, lekin murakkab, ikkinchisi — nisbatan rasmiy lekin qisqa.
Birinchi usulda dastlabki ma'ruzalardan boshlaboq psixologiya predmetini bugungi kun
fikrlar talqiniga ko'ra, fikrlar harakati tarixini batafsil ochib berish kerak bo'ladi. Ikkinchida esa
— psixologiya qaysi savollar doirasini o'rganishini qisqacha aytib masalani chuqur tahlil qilishni
keyingi darslarga qoldiriladi. Bu ikkinchi usul qisqaligiga qaramay metodika uchun umuman
mos emas. Agarda har qanday mavzuni o'rganishda, qandaydir tarzda psixologiya predmeti
haqidagi fikrlar tarixi to'g'risida to'xtahshiga to'g'ri kelishini hisobga olsak, bu niyatni amalda
qo'llash imkoni bo'lmaydi
Bu faqatgina psixologiya tarixini mustaqil o'quv fani sifatida, umumiy psixologiya
haqidagi tushuncha bo'yicha o'rganilgandagina mumkin bo'ladi. Agarda yosh davrlar, pedagogik
psixologiya, tibbiyot yoki yuridik psixologiya o'rganilayotgan bo'lsa, unda xuddi shu kabi ushbu
aniq fanni predmetini ochib ko'rsatish talab etiladi. Bunda ham ana shu ikki uslubdan
foydalanish mumkin, shu bilan birga metodik qiyinchilikka duch kelinadi.
Shuning uchun, metodikaning birinchi usuli ancha to'g'ri, turli davrlarda bo'lgan
psixologiya predmetiga hamma asosiy qarashlar bilan talabalarni darhol tanishtirib chiqish
orqali qaysi qarashlar u yoki bu davrlarda asosiy ustun bo'lganligini o'qituvchi ma'ruza
paytlarida tushuntirishi lozim.
Bular psixologiya predmeti haqidagi quyidagi tasavvurlar bo'lishi mumkin;
1.
Jon, Ruh (Demokrit va boshqalar).
2.
Anglash hodisasi (Lokk).
3.
Hulqi (bixevioristlar).
4.
Ongsizlik va uning ongga munosabatini (Z.Freyd).
5.
Reflekslar (N.M.Bexterovning reflekologiyasi).
6.
Reaksiya (K.N. Kornilov reaktologiyasi).
7.
Insonning va jonivorlarning psixik hayot hodisalari mexanizimlari hamda qonuniyatlari
(materialistik, psixologiya tarafdorlari).
103
8.
Faoliyat nazariyasi (A.N.Leontev).
9.
Izlash faoliyati (P.Ya.Galperin).
Shunday qilib, biz muammoli metod bilan bir o'quv savoli yoki masalasini ma'ruzaga qo'yish
va hal qilish metodikasini o'rganib chiqdik. Muammo psixologiya predmeti haqida bo'lganligi
sababli bu savol prinsipial muhimlikka ega va shu bilan birga uni hal etishda hah yakuniy nuqta
qo'yilmagan, chunki uni o'qitish metodikasi alohida e'tiborni talab qiladi.
Shuning uchun yuqorida aytilganlarni hammasini yagona haqiqat deb qabul qilish kerak
emas, balki uni bu muhim masalani ma'ruzada bayon etishni ijodiy yondashish orqali amalga
oshirishning yangi usuli deb hisoblash mumkin.
Quyida o'qituvchi sifatida o'zi tanlab olib foydalanishi mumkin bo'lgan boshqa o'quv
topshiriqlari (muammoli savol va masalalar keltiradi).
1. Nima uchun fanni professional darajada o'zlashtirib olish uchun o'rganilgan fanni
predmetini aniq tasavvur etish muhim hisoblanadi? Quyidagi keltirilgan javob variantlari I kurs
psixolog talabalari bilan so'rovnoma savollari o'tkazilganda olingan natijalar qaysi birlarini xato
qaysilari esa qay darajada to'g'ri ekanligini aniqlash mumkin?
a)
fan predmetini aniq bilganda imtihonda yaxshi javob berish mumkin yoki nazorat ishida
psixologiya bo'yicha har qanday xususiy savolni tahlil qilish mumkin;
b)
fanning predmetini savollarini bilish umuman kursni o'zlashtirishda hech qanday alohida
ahamiyatga ega emas;
d) fan predmetini bilar ekan inson pedagogik yoki sotsiologik vaziyatlami, psixologiyadan
ajratishda qiynalib kuzatayotgan hodisalardan adashib yurmaydi;
e) fan predmetini bilish psixologiyani o'zini fan sifatida rivojlanishi uchun metodologik
ahamiyatga ega ya'ni fanni rivojlantiruvchi omillar uchun muhimdir;
f) agarda psixologlar o'zlari shu paytgacha o'z fanlari predmeti tushunchasini topa olmagan
ekanlar, unda ma'lum bo'lgan u yoki bu nuqtayi nazarlariga amal qilishi kerak.
g)
kitobda aytilgan nuqtai nazarlarning hech biri ishonchli emas. Shuning uchun hatto,
ulardan birini bilmay turib ham psixologiyaning aniq masalalarini o'zlashtirib olishi orqali
psixoldg^bo'lishi mumkin;
h)
talaba psixologiya predmetini uni o'rganisfthi boshlaganidanoq tushunib olish kerak
(keltirilgan nuqtayi nazarlardan birini qabul qilish yoki o'zining nuqtayi nazarini ilgari surish va
104
uni asoslab berish kerak), aks holda o'qishda dogmatizm bo'ladi va kelajakdagi amahy belgilar
ijodidan mahrum bo'ladi.
Talabalarga topshiriqlar;
Darslik va lug'atlardan psixologiya bo'yicha idrok etish jarayonlari haqidagi savol turlicha
bayon etilgan, misol uchun «umumiy psixologiya» va R.S.Nemovning darsligi va «qisqacha
psixologik lug'ati»ni sohshtirib ko'ring. Ba'zi darslik va lug'atlarda bu jarayonlar o'zaro
solishtirilgan holda ta'kidlangan, boshqalarida esa keltirilmagan. Ammo ularning qatoriga
quyidagicha psixik hodisalarni kiritish umumiy qabul qilingan deb hisoblash mumkin; sezish,
his etish, idrok etish, xotira, tasavvur, tafakkur, xayol va nutq. Masalan: psixik idrok etish
materiallarning sxematik shunday tartibda joylashtiringki ularni idrok etish faoliyatda ketma-
ketligi va ularning ish bajarishlari o'zaro bog'hqligi tushunarli bo'lsin. Ko'rgazmali sxematik
joylashtirish sxemasini xohlaganimizdan birini tanlab olish mumkin (misol uchun graf shaklini
metropoleten sxemasi kabi yoki boshqalar) asosiy — bu yaqqollik va tushunarlilik sxema
javobini daftarga kiriting.
Psixologik adabiyotlarda «Diqqat» tushunchasini bir necha turlicha ko'rinishda va talqin
etilishini uchratish mumkin:
a)
bilish jarayonlaridan biri;
b)
qandaydir alohida mustaqil jarayon emas, balki har qanday bilish jarayonning (idrok etish
fikrlash va shu kabilar) bir tomoni yoki vaziyati;
d)
psixikaning faoliyatini obyektga jamlanishini, yo'nalganlikni ta'minlovchi shunday
xislatlar;
e)
aqliy harakatlar ularni bajarilishi dasturga mosligini ichki nazorat qilish, ya'ni yo'nalish
tadqiqotchilik faoliyatining vaziyatlaridan biridir;
f)
D.N.Uznadze ko'rsatma nazariyasi bo'yicha,. diqqat «Inson diqqatining ichki holati»
sifatidagi ko'rsatmasi bilan bog'liqdir ya'ni diqqat uning ichki holati ko'rsatmasi hisoblangan
tashqi bir narsa sifatida talqin qilinadi;
g) Ribonning fikricha, (diqqatning motorli nazariyasi) diqqatni harakatlar keltirib chiqaradi
va harakatni boshqaradi, emotsiyalar natijasida yuzaga keltiriladi hamda ular bilan birga bo'ladi,
ya'ni bir narsaning ustida o'ylash yoki biror narsani kuzatishdir. Masalan, darsning bir maromda
va undagi ta'kidlanayotgan narsani kuzatish harakatiga emotsiya deb nomlash mumkin emas,
demak bu yerda diqqat ham mavjud emas.
Talabalarga shunday ko'rsatma beriladi ya'ni yuqoridagi topshiriq, qarashlarni tahlil qilib
chiqib o'z munosabatingizni bildiring, qaysi nuqtayi nazarlar sizga yoqadi va nima uchun?
105
Miya psixikaning asosiy organi sifatida va miya nerv sistemasining markaziy bo'limi
sifatida tashqi buyumlardan signallar (yorug'lik, tovush, hid) nerv uchlarida ta'sirlanishni keltirib
chiqaradi. Retseptorlar nerv tolalari bo'yicha miyaga keladi (bosh yoki orqa) unda qo'zg'alishni
keltirilib chiqaradi, u organizmning tashqaridan qo'zg'alishiga javob qaytarishi bo'ladi va nerv
impulsi ko'rinishida muskullarga beriladi. Buning natijasida harakat sodir etiladi (impulsiv,
reflektorli, bakteriya yoki ongli boshqariladigan).
Psixik va fiziologik nerv bog'liqliklari qisqacha miya faoliyati va psixikaning munosabati
ko'rinishda bo'ladi. Endi psixologiyaning psixofiziologik, neyropsixologiya va boshqalari
bo'yicha fiziologik asoslari bo'yicha tavsiya etiladigan adabiyotlarni o'qib chiqing. Nima uchun
I.M.Sechenov psixik jarayonlar ongda boshqariladi va tamomlanadi, degan fikrni juda katta xato
deb aytgan? Ashda qanday sodir bo'ladi: bilish jarayonlari qaerda boshlanadi va tamom bo'ladi:
I.M.Sechenovdan oldin bu haqida qanday-o'ylaganlar.
Psixikani o'rganish borasida turli maktab va yo'nalish namoyondalari turli tarixiy davrlar
mamlakatlarda ishlagan va ishlanayotgan olimlar ular psixik hayotni tushunishlari nuqtayi
nazaridan turh yondashishlarga amal qilganlar. Misol uchun, fan tarixida quyidagilar ma'lum;
psixikaga funksional yondashish shaxsiy yondashish va faoliyath yondashish ularning har
birining mohiyati nimadan iboratligini ko'pchilik psixologlar amal qiladigan shaxsiy va faohyatli
yondashishda qanday farq borligini ko'rsatib ma'ruzada ochib berish mumkin. Shundan keyin
talabalarga darsliklardan uch xil yondashishlarning har biriga misollar topish topshirig'ini berish
mumkin.
Idrok, tasavvur etish, xotira, xayol qilish, fikrlash bular beshta idrok etishning psixik
jarayonlaridir. Ularning barchasi uning ajralmas tarkibiy qismi sifatida mavjud bo'lgan amaliy
faoliyatlaridan misol keltiring va unda bu jarayonlarning ish bajarishi nuqtayi nazaridan bu
faoliyatni qisqacha tasvirlab bering.
Bu savolni talabalarga ma'ruzaning oxirida berish, mustaqil ish sifatida topshirish, ularning
javoblarini esa amaliy mashg'ulotlarda muhokama etish maqsadga muvofiq bo'ladi.
Reproduktiv va produktiv (ijodiy) fikrlash — ularning farqi nimada? Tasavvur qiling
sizning oldingizga bir necha masala qo'yilgan, siz ulardan ba'zilariga darhol javob bera olasiz,
boshqalariga esa — biroz o'ylab, (biror bir taqqoslab, solishtirib, hisoblab), ichingizda esa sizda
tayyor javob ham yo'q yoki ikkinchi holatdagidek izlashga harakatlar ham yo'q, siz uchinchi
holatda nima qilasiz?
Hamma uchta variantlarda ham fikrlash amalga oshiriladimi yoki hammasida ham emasmi?
Qaerda ijodiy fikrlash, qaerda esa reproduktiv fikrlash namoyon bo'ladi?
106
Ushbu savol odatda, agar talabalarga oldindan, hayotdan aniq misollarni tanlab, ularni yozib
va o'qituvchiga topshiriq bilan berilsa, seminarda faol muhokama etilishiga olib keladi.
Bunday topshiriq birinchidan, talabada mas'uliyatlilik hissini oshiradi. Ikkinchidan,
o'qituvchiga misollardan ba'zilarini seminarda muhokama etishda foydalanishga imkon beradi,
bu talabalarning fikrlashlarini faollashtiradi. Misollardan qaysilari muhokama etishni talab etadi
yoki hammaga qiziqarliligini fikrlariga qarab aniqlab olish oson bo'ladi.
Predmetni idrok etish (buyumlar, moddiy obyekt) va uni ifoda etuvchi so'zni idrok etish.
Farqni ko'ryapsizmi? Ko'rgan bo'lsangiz bu farq nimada? Bu farqning so'zli, nutqli
muomalalarda (boshqaruvchilik yoki o'qituvchilik faoliyatida, insonning inson bilish
munosabatida) bu farqni hisobga olish muhimligiga siz misol keltira olasizmi?
Tasavvur va o'ylash (xayol), «Xayolan tasavvur etish» mavzusida misol o'ylab toping.
Misolni (hayotdan oling, adabiyotlardan toping), tasavvur va xotira, ularning o'zaro bog'liqligiga
misol keltiring.
Nutq-fikrni tashqi ifoda etish, o'qituvchining nutqi yangi materiallarni bayon etish, uning
fikrlashini ifoda etilishi bo'lmasligi mumkinmi?
Talabaning nutqi (seminarda chiqishi) uning fikrlash ifodasi bo'lmasligi mumkinmi?
Barcha psixik idrok etish jarayonlari insonning hayoti davomida rivojlanib boradi, lekin
kimningdir sezish hissi yaxshiroq va tezroq rivojlanadi (misol uchun eshitish yoki ko'rish).
Kimdadir — nutq, ba'zilarda esa — fikrlash yoki xotirasi rivojlanadi.
• Turli odamlarda psixik jarayonlarning rivojlanishi darajasidagi farqni qanday tushuntirish
mumkin?
Shaxs psixologiyasi va psixologiyada shaxs tushunchasi, ma'ruzasida shaxs
tushunchasida quyidagilarni taqqoslab chiqish mumkin:
a) «Shaxs — insonning individualhgini tashkil etuvchi insonning barqaror psixologik
sifatlari to'plamini ko'rsatuvchi tushuncha»;
b) «Shaxs deb ya'ni ijtimoiy munosabatlarda ishtirok etuvchi va ijtimoiy rivojlanish
namoyondasi hisoblangan ijtimoiy jonzod deb», biz «balog'atga yetgan, normal odamni (lekin
chaqaloqni va aqli zaif odamni emas) aytishimiz mumkin». A.V.Petrovskiy (M.1976 — 97-b.)
muallifligi ostidagi «Umumiy psixologiya» darsligida shunday deb aytilgan;
d)
«Shaxs tushunchasida quyidagilar ifoda etiladi; 1) inson individual munosabatlar va
ijtimoiy faoliyat subyekti sifatida yoki 2) individual u yoki bu jamiyat birligini inson sifatida
107
ta'riflovchi ijtimoiy ahamiyatli xislatlar barqaror tizimini shaxs faqatgina ong va o'zini anglash
yuzaga kehshi bilangina namoyon bo'ladi» (Psixologik lug'at - 1983 - 178-b.);
e)
«Shaxs — individning ijtimoiy munosabatlarida ishtirokini ifoda etuvchi, bir tomondan
predmetli faoliyat va munosabatlarda oladigan tizimh sifatidir», (qisqacha psixologik lug'at, —
M. 1985—165-b);
f)
«Shaxs — 1) inson ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat subyekti sifatida; 2) ijtimoiy
aloqalarda ishtirok etuvchi va hamkorlikdagi faoliyat va munosabatlarda shakllanuvchilar bilan
belgilanadigan individning tizimh sifatidir».
Ma'ruza oxirida talabalarga quyidagi topshiriqlarni berish mumkin? «Shaxs tushunchasi
berilgan boshqa adabiyotlarni o'qib chiqing, ularni ma'ruzalarda berilganlari bilan taqqoslang,
ularda berilgan ilmiy mazmunni tahlil qiling, quyidagi savollarga javob bering:
—
va variantlardagi shaxsni ta'riflashga har qanday individni kiritish mumkinmi?
—
qaysi tushunchalardan biri bizning psixologiyamizda qabul qihngan shaxsni
tushunishimizga mos keladi deb hisoblaymiz.
—
o'z ta'rifingizdan aniq bittasini (adabiyotlarda mavjudlaridan kehb chiqib) ifoda etishga
harakat qihb ко'ring.
«Shaxs», «inson» va «individuallik» tushunchalari nimasi bilan farq qiladi? yoki
sizningcha ular mazmunan bir xilmi?
«Shaxs psixologiyasi» bo'limida turh mualliflar shaxsning belgilari «yo'nalganhgini»
yoki xislatlari sifatlarini ko'rib chiqadilar: Inson uchun, R.S.Nemov ularni oltita hisoblaydi
(qobiliyat, temperament, xarakter, iroda, emotsiya, motivlar). A.V.Petrovskiy muallifligi
ostidagi «Umumiy.psixologiya» darsligida esa — faqatgina uchtasini ko'rsatadi. (Temperament,
xarakter, qobiliyatlar). Lekin motivhlik bu yerda shaxs tavsifnomasiga kiritilgan. Faqatgina
uning faoliyati bilan bog'liqlikda iroda va emotsiyalar ham (sezgilari) faoliyat tavsifnomasiga
ham kiritilgan. Bu variantlardan qaysi birini siz to'g'ri deb hisoblaysiz va nima uchun? Yoki
ularning asosida yangi g'oyani yaratishning so'nggi varianti uchun imkoniyat borligi haqida
fikringiz bormi?
Bunday savol odatda, manbalarni diqqat bilan o'qiydigan talabalarda yuzaga kelishi
mumkin, lekin ko'pchilik bu farqlarni sezmaydi. Shuning uchun bu savolga talabalar e'tiborini
ma'ruza davomida tortish va ularga javob topishlarini so'rash maqsadga muvofiq bo'ladi.
Qobiliyat tushunchasining mazmuni nima? Ular shaxsning tug'ma xususiyati
hisoblanadimi yoki to'laligicha hayoti davomida egallanadimi? Yoki qandaydir imkoniyatlari
tug'ma bo'lib, ular faoliyati davomida namoyon bo'ladi va rivojlanadimi? Shunday bo'lishi
108
mumkinmi? Zehni bo'la turib, u qo'biliyatga aylanmay ketadi. Boshqacha qilib aytganda, ilgari
mavjud qanday imkoniyatlari sezilgan bo'lsa ham odatda, masalan, matematikaga, musiqaga,
texnikaga yoki rahbarlik faoliyatiga qobiliyati rivojlanishi mumkinmi?
«Qobiliyat» va «Layoqat» tushunchalari o'rtasida farqni siz ko'rasizmi? Biror bir
insonning odamlar quyidagi sifatlarga ya'ni «iste'dodli», «dono», «aqlli», «bilimdon»,
«o'qimishli», «ilmli», «qobiliyatli» ega deyishlarida farqni ko'rasizmi?
Xarakter tushunchasining mazmun? Turli psixologik asarlarda aytilgan xarakter belgilari
va insonning ma'naviy (odob) sifatlari bilan solishtiring va xulosa chiqaring; nima uchun bitta
tushuncha misol uchun talabchanlik, mehnatsevarlik, shuhratparastlik, o'zini hurmat qilish,
g'urur, kamtarlik va shu kabilar xarakter xislatlarini (belgilari) va shaxsning ma'naviy sifatlarini
ifoda etish uchun ishlatiladi; odamlar xarakteri bilan (yoki boshqa bir) tug'iladimi yoki xarakter
hayot davomida shakllanadimi?
Ana shu uchta savollarni (17—19 raqam) seminarda muhokama etish, ularni
mustahkamlashga zamin yaratish, o'quv ishlari, topshiriqlari tarkibiga dastlab kiritish orqali
tortishuvlar faol bo'lishi kafolatlangan, chunki talabalar tomonidan ko'plab tushunchalar turlicha
talqin etilishi ko'rinib qoladi, shu orqali psixologiyani ilmiy nuqtayi nazardan ularning
mazmunini tushuntirib berishga urinishlar bo'ladi.
Temperament tushunchasining mazmuni? Zamonaviy psixologiyada temperamentning
qanday turlari o'rganiladi va ular insonning nerv sistemalari tiplari bilan qanday bog'langan?
Bu savolni talabalarga seminarda javob berishlari uchun (amaliy mashg'ulotda) topshirish
mumkin, ular quyida keltirilgan temperament turlarining nerv sistemasi turlari tavsifnomalari
bilan o'zaro bog'liqlildari sxemasidan foydalanib javob tayyorlaydilar.
Kuchi bo'yicha (bo'shligi), og'ir vaznligi bo'yicha, (o'zini tutib olmagan) harakatchanligi
bo'yicha (sustligi).
Nerv sistemalari turlari Kuchli
Kuchsiz
Muvozanatlashgan
Muvozanatlashmagan
Harakatchan
Bir inson shaxsi uning faoliyatida qobiliyat, xarakter va temperamentlari bir-biri bilan
qanday bog'langan? Yoki ular bir-biriga bog'hq emasmi? Yoki ular bir-birlariga qanday ta'sir
ko'satadilar?
109
Ushbu savolni ma'ruza paytida ko'rib chiqish talab etiladi, chunki dars o'tish tajribalarini
talabalar, bu shaxs xislatlarini faqatgina «alohida» bir-biri bilan bog'liq bo'lmagan ravishda
o'rganishlari va o'zlashtirishlarini ko'rsatadi, chunki ko'pchilik darsliklarda ular bir- biridan
alohida ko'rib chiqiladi.
Shaxsning yo'nalganligini turli mualliflar turhcha belgilaydilar; «shaxsning xulqi
yo'nalishini belgilovchi uning ehtiyoj va motivlari to'plami» sifatida yoki «shaxs faoliyatini
mavjud vaziyatlarga nisbatan bog'liq bo'lmagan yo'naltiruvchi bir qator sabablari to'plami»
sifatida ham belgilaydilar, lug'atlar va darsliklarda esa shaxsning bu xislatlari umuman
ko'rilmaydi. Yuqorida keltirilgan ikki tushunchani taqqoslang, ularda farq bormi?
Savolni bunday ifodalash orqali «muammoli» vaziyatni ma'ruzada qo'yilishi yaxshi bo'ladi,
shunda talabalarning e'tibori hozircha bu muammo xususida psixologiya fanida bir xil
tushunchaning yo'qligiga jalb etadi va uning murakkabligini tushuntirib berish hamda uning
shaxsni tarbiyalash muammolari bilan bog'lash kerak bo'ladi.
Faoliyatning psixologik tushunchasi tirik jonni «obyektga maqsadga muvofiq ta'sir
etuvchi va shu bilan o'z ehtiyojini qondiruvchi subyekt sifatida ishtirok etadigan atrof dunyo
bilan o'zaro faol aloqadorligi» sifatida yoki «subyekt talablarini amalga oshiruvchi maqsadga
intilgan faollik» sifatida belgilanadi.
Talabalarga savollar; a) faoliyat mazmuni va psixologiyasi bo'yicha bu ikki tushunchalar
mazmunan bir xilmi? b) quyidagi hozirgi holatlar faoliyat hisoblanadimi; qo'mondon hech narsa
demasdan tank maydonini binokil orqali kuzatmoqda; o'rgimchak tezlik bilan pashsha ilingan
tomonga harakat qiladi; ayiq daryoda baliq tutadi; nafaqaxo'r yaqindagi parkni aylanib yuribdi;
bolalar hovlida haqiqatdan o'ynamoqdalar; talabalar jim o'tirib ma'ruza eshitadilar, uni yozib
olmayaptilar.
Talabalar bu masalalarni yuqorida keltirilgan defferensiyalar asosida yechimini topish
topshirilad.
Faoliyatning psixologik tuzilishi; motivlar — maqsadlar — vositalar-natija uning tarkibi;
maqsad, harakat, operatsiyalari.
O'qituvchining ma'ruzalari natijasida talabalarda shakllana boshlaydigan bunday
tushunchalardan kelib chiqqan holda, talabalarning mustaqil ishlari uchun quyidagi
topshiriqlarni ifoda etish mumkin:
110
—
har qanday topshiriq faoliyatning psixologik tuzilishini tahlil qilib chiqish; (aniq bir o'yin,
ta'lim yoki mehnat);
—
har qanday faoliyat ehtiyoj bilan qanday bog'langanligini ko'rsatib berish; (sabab orqali,
maqsad, vosita, natija orqali, yoki ular bilan to'g'ridan-to'g'ri va bevosita, bevosita bog'liqligini);
—
ehtiyoj, motiv harakat maqsad bilan, operatsiya esa faoliyatni bajarish sharoitlari bilan
moslashadi;
Mazkur masala yuzasidan misol keltiring.
Umumiy psixologiyani o'qitish metodikasini ko'rib chiqishda quyidagi umumiy
(kamchiliklarni ko'rsatish) fikrlar bilan yakunlash mumkin. Psixologiya fanlarini o'qitish
| 