Yakuniy nazoratni “Test topshiriqlari” asosida o’tkazish
yakuniy nazoratni test topshiriqlari yoki “Yozma ish” usulida topshiradilar va ularni
o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 0 dan 30 ballgacha baholanadi.
Agar yakuniy nazorat “Test topshiriqlari” asosida amalga oshirilsa, sinov ko‘p variantli
usulda kompyuter sinflarida o‘tkaziladi. Har bir variantda 30 tadan test topshirig‘i bo‘lib,
talabaga savollarning javobini belgilash uchun 30 daqiqa vaqt beriladi. Har bir test topshirig‘iga
talaba tomonidan berilgan javoblar 1 ball bilan baholanadi.
Berilgan test topshiriqlarining 26-30 tasiga to‘g‘ri javob belgilagan talaba 26-30 ball
oralig‘ida baholanadi.
Berilgan test topshiriqlarining 22-25 tasiga to‘g‘ri javob belgilagan talaba 22-25 ball
oralig‘ida baholanadi.
Berilgan test topshiriqlarining 17-21 tasiga to‘g‘ri javob belgilagan talaba 17-21 ball
oralig‘ida baholanadi.
Berilgan test topshiriqlarining 16 va undan kamiga to‘g‘ri javob belgilagan talaba 0-16
ball oralig‘ida baholanadi.
86
12-mavzu. PSIXOLOGIYANI O'QITISHNING XUSUSIYATLARI
Reja:
1. Psixologiya fanlar tizimi.
2. Psixologiya fanlarini o’qitish xususiyatlari.
Nazariy umumiy psixologiyani va uning nazariy sohalarini o'qitish faqatgina mazmuniy
tomonidan emas, balki metodikasi bilan ham o'ziga xos xususiyatlariga ega, chunki o'qitishning
metodikasi doimiy ravishda eng tushunarli usullari va metodlarini izlar ekan unda bugungi
kundayoq uning ba'zi bir metodik xususiyatlarini ko'rsatish mumkin.
Ularga qisqacha to'xtalib o'tamiz.
Psixologiya tarixi bo'limi. Psixologiya tarixi — universitetlar va akademiyalarda
psixologiya fakultetlarida o'rganiladigan psixdlogiya fanning sohasidir, lekin bu amaliy emas,
balki nazariy fan hisoblanib u psixologiyani hozirgi kundagi holati uning reproduktiv tahlili
asosida tushuntiradi. Psixologiya tarixi qadimgilarning psixikaga (jonga) qarashlaridan boshlab
va u haqidagi bugungi kundagi ilmiy tasavvurlar bilan fanning rivojlantirish jarayonini uning
dinamikasini qayta tiklaydi.
Talabalar psixologiya tarixini o'rganishlarida fanni vaqt davomida rivojlanish mantiqini
o'zlashtirib olishlari muhim ya'ni qanday ijtimoiy talablar uni yaratgani va u qanday qilib ularni
qondirishga yordam berganini bihb olishlari kerak. Psixologiya tarixi fani qadimgi davrlaridan
to bizning kungacha rivojlanishini kuzatadi, tushuntiradi, zamonaviy nazariya va farazlarni
chuqurroq tushuntirishga imkon beradi, ularga tarixiy yondashishni o'rgatadi.
Fanning rivojlanish mantiqi va tarixini tushunish talabalarga o'z imkoniyatlari ongida
ishonch hissini namoyon qilish, milliy psixologik bilimlarni faqatgina adabiyotlardan balki
shaxsiy tadqiqotlarida, ilmiy psixologiyaning amaliy sohalarida yoki amaliy psixologiyaning
aniq sohalarida yangi ilmiy yoki amaliy xulosalarga kelishiga yordam beradi.
Shunday qilib, ilmiy fikrning o'zaro aloqasi qonuniy sodir bo'ladi. Turli psixologik
maktablar va yo'nalishlarda o'z aksini topgan alohida farazlar, modellar, faktlar umumlashtirish
turlari ko'pligiga qaramay bunda turli aholilar va rapg-baranglikka qaramay doimiy jaranglovchi
87
«kuy» mavjud. U fanning butun tarixi orqali o'tadi. Bu uning rivojlanishining mustahkam
tuzilishlarini qamrab oladi, unga asos bo'lib xizmat qiladi.
Zamonaviy psixologiya fanini o'rganar ekan, inson ana shu o'q chizig'iaan o'rganib
chiqishi kerak. Ana shunda u yo'ldan adashmay oxirigacha ilmiy psixologik fikrlarni egallab
olishgacha o'tadi.
Psixologiya tarixini rivojlanishi yuksak e'tibor va ehtiyotkorona munosabatni talab etadi.
Psixologiya tarixining nazariy fan sifatidagi xususiyatlari bir vaqtning o'zida ham psixologik fan
bo'lishi o'qituvchidan bu fan bo’yicha dars berishda alohida metodik yondashishni talab etadi.
Ikki nazariy fanlar - umumiy psixologiya va psixologiya tarixi fanlarini o'qitish ketma-ketligini
qayta aniqlash lozim. Ba'zan psixologiya tarixi oldin o'qitiladi, ba'zan aksincha, ko'pincha esa
ular birgalikda olib boriladi.
Agarda psixologiya tarixi bo'yicha ma'ruzalarda keyinchalik xato deb hisoblanib yo'q
qilingan qarashlar bayon etilsa, lekin talabalar ham bu muammolarga zamonaviy qarashlarni
bilmasalar, unda tarixiy jarayonni mantiqiy mos ravishda tushuntirishda jiddiy qiyinchiliklar
yuzaga keladi. Ular zamonaviy psixologiya kategoriyalarini bilmay, bugungi kungacha kashf
etilgan psixologik, mexanizmlarni va boshqa narsalarni bilmay bir-birini to'ldirib kelgan turli
psixologik maktab va psixologlarning nazariyalari va qarashlari haqidagi tarixiy ma'lumotlarni
tanqidiy qabul qilish va ularning fan tarixida tutgan o'rnini to'g'ri baholash, fanning
rivojlanishiga qo'shgan hissalarini bilib olish imkoniyatiga ega bo'lmaydilar.
Talabalarga qachonlardir rivojlangan bir nazariyaning keyinchalik esdan chiqarilishi va
zamonaviy psixologiyada hech qanday rol o'ynamasligini tushunishi ba'zan qiyin bo'ladi. Ular
misol uchun R.Dekart va I.M.Sechenovlarning refleks tushunchalaridagi asosiy farqni
ko'rmaydilar. Psixologiya tarixida haqiqiy rivojlanish sifatida qoldirgan I.M.Sechenovning
reflektorlik nazariyasini XVII asrda R.Dekartning reflektor yoyi kashfiyoti bilan taqqoslanganda
yangilik nimalardan iborat?
Bunday misollar juda ko'p, ular zamonaviy psixologik qarashlar bilan dastlab tanishib
olmay turib psixologiya tarixini o'zlashtirish qiyin bo'lishini ko'rsatadi.
Agarda psixologiya tarixi umumiy psixologiyadan keyin yoki hech bo'lmasa nazariyadan
keyin o'rganilsa, unda bu qiyinchiliklar ancha kamroq bo'lar edi. Psixologik fikrlashning
rivojlanishi tarixiy mantiqni va doimiy ravishda umumiy psixologiyaning zamonaviy
nazariyalariga murojaat etish, o'qitishda psixik holatlarga amal qilish u yoki bu qarashlar,
88
konsepsiyalar, nazariyalarning noto'g'ri ekanligi sabablarini tushuntirishi kerak. Psixologiya
tarixini o'rganishning boshqa bir qiyinchiligi qadimgi va o'rta asrdagi g'oya va fikrlari
allaqachon esdan chiqib ketgan va ba'zan juda ham sodda psixologik tasavvurlarni shu bilan
birga xato va mantiqsiz deb tan olingan ba'zi zamonaviy nazariyalarni va ilmiy psixologik fikrlar
yo'nalishlarini o'rganish zarurligini tushunmasliklari bilan bog'liq. Hozirgi zamonda to'g'ri yo'l
to’tish va kelajakni tahlil qilish asosiysi esa psixologiya rivojlanishining ijtimoiy tarixiy jarayon
sifatida obyektiv qonuniyatlarni ijodiy o'zlashtirish uchun haqiqiy tarixiy rolini tushunmaslik va
to'g'ri baholamaslik talabaga xalaqit beradi.
Talabaning o'z fikrini psixologiya tarixining umumiy psixologiya bilan hamda uning aniq
sohalari bilan bog'liqligini tahlil qilishga yo'naltirishga yordam berish uchun muammoni o'quv
masalalari kabi metodik vositalardan foydalanish mumkin. Masalalardan shunday savollar
qo'yiladiki, talaba psixologiya tarixini o'rganar ekan zamonaviy nazariyaga murojaat etish va
aksincha, umumiy psixologiya yoki psixologiyaning boshqa zamonaviy sohasini o'rganishda
uning o'rnini fan tarixida paydo bo'lishi va rivojlanishini taqqoslash kerak bo'ladi.
Bu talabaga zamonaviy juda dolzarb hisoblangan psixologik nazariyanigina emas, balki
uning rivojlanishi va yaqin tarixini ham o'rganish mazmunini tushunishga fan tarixida yuzaga
kelgan va insoniyatning psixik tushunishda ilgari olib borilayotgan har bir yangi g'oyalarning
obyektiv ijtimoiy zarurligini tushunishga yordam beradi.
Psixologiya tarixini o'rganish bo'yicha yuqorida ko'rsatilgan xususiyatlari va uni talabalar
o'zlashtirishlari, qiyinchiliklari bo'yicha aniq bir xulosaga kelish mumkin: o'qituvchi uchun
o'ziga xos metodik vazifa — talabalarning o'quv faoliyatini boshqarish ularning ma'ruza
eshitishlaridan boshlab, to mustaqil ishlar bilan yakunlanishi hisoblanadi. Tarixiy hodisalarni
uzoq davrlarda sodir bo'lganligi va shu sababli ularni bevosita kuzatish imkoniyatini yo'qligi,
subyektni o'rganuvchi uchun bittagina tarixni fikrlash kuchi bilan tushuntirib beradi. Shundan
kelib chiqib, o'qituvchi uchun ham «bitta yo'l qoladi—talabalarga kerakli o'quv masalalarni
mustaqil bajarish uchun imkoniyatni yaratib berib, ularning fikrlash faoliyatlarini boshqarish,
ma'ruzalarda hamisha faktlarni yuzaki keltirish, kitobdan matnlarni oddiy aytib berish usulida
emas, balki ma'lumotlarni bayon etish va mulohaza uslublari va keyingi seminar mashg'ulotlari
haqida gapiradigan bo'lsak, ularni dasturlashtirilgan ta'lim metodi yordamida boshqarish yaxshi
bo'ladi; o'qilgan ma'ruzalar va tavsiya etilgan adabiyotlarda bayon etilgan o'quv materiallarini
mazmuni va mantiqiga talabalarni aniq va to'g'ri yo'naltiruvchi muammoli savollar to'plash
(o'quv vazifalarini) tuzish kerak. Seminarda talabalar fikr yuritib bo'lgan mustaqil ishlar
89
asoslarini tashkil etgan masala savolarining mazmunini muhokama etish mumkin Shundan kelib
chiqqan holda, psixologiya tarixini o'qitadigan o'qituvchining asosiy ishini quyidagicha ifoda
etish mumkin. Muammoli ma'ruzani bayon etishda talabalarning mustaqil ishlarini
dasturlashtirish orqali seminar mashg'ulotlaridan ijodiy munozaralarga aylanadi
Umuman olganda, psixologiya tarixi bo'yicha ma'ruzani bugungi holatga olib kelgan uni
bosib o'tgan yo'lini reproduktiv tahlil qilish asosida hozirgi davr haqidagi suhbatga aylantirishga
harakat qilish kerak. Albatta, ko'pchilik talabalar psixologiya tarixi bo'yicha aniq asoslarni
tushuna olmaydilar va fan bo'yicha bilimlarning yagona manbayi o'qituvchining ma'ruzalari
bo'lib qolishi mumkin. Shuning uchun ularning sifati uchun javobgarlik mas'uliyati juda yuqori
bo'ladi. Talabalar uchun juda ham noqulay vaziyatni o'quv dasturi bo'yicha talabalar kerakli
adabiyotlarning yo'qligini hisobga ohb, ma'ruza qanday talablarga javob berish kerak.
Birinchidan, ma'ruza mazmuni shunday tuzilishiga harakat qilish kerakki, psixologiya
tarixining asosiy davrlari va bosqichlari qisqa shaklda va aniq mantiqiy bayon etilsin. Talaba ana
shu davrlar pog'onalaridan yuqoriga ohb chiquvchi uni taraqqiyotga olib keluvchi bosqichlarini
ko'rishi muhimdir.
| 