O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi bekkamov. Ch. I, Hamdamova. E. I, Narbayeva. M. K, Ismatullayev. H. T

232 
yetishtirish va ularning yogochlashgan bargsiz qalam-chalarini parniklarda yoki 
bo’lmasa ochiq yerda ildiz oldirish usullari farq qiladi. 
Tutni ochiq yerda yog’ochlashgan qalamchasidan ko’paytirish.
Yog’ochlashgan qalamchalar tayyorlanadigan Ona tutzorni tashkil 
qilish. Tut navlari qaysi usul bilan yaratilishidan qat’iy nazar ularni ko’karishi 
yoki ildiz olishi, ya’ni vegetativ yo’l bilan ko’paytirish imkonini bo’lishligi, 
shuningdek, ipak qurtlarini boqish uchun doimiy novdalari kesib turilishi va 
boshqa maqsadlarda foydalanilishi bilan qiymatli sanaladi. 
Qalamcha tayyorlash uchun Ona tutzor buta shakldagi o’z ildiziga ega 
bo’lgan klon yo’li bilan ko’paytirilgan, tumanlash-tirilgan navlar va duragay 
tutlardan tayyorlangan qalamcha-lardan ekilib barpo etiladi. 
Tur tarkibi: M. Alba Linn, M. Multcailis Perr, M. Bombycis Koidr, M. 
Kagaymac Koide. 
Nav tarkibi: O’zbek, Oktyabr, Pioner, Payvandi, Tojikiston urug’siz tuti, 
Balxi tut, Kokuso-70, SANIISh-42, sovuqga chidamli, Mankent, Mirzacho’l-6, 
Surx tut duragaylar: SANIISh - 5 x Pioner, Kokuso 70xPioner, Pobeda x Pioner. 
O’z ildiziga ega bo’lgan duragay tutlarni qalamchadan ko’paytirish ishlari 
yaxlit (butun) va yirik barglari bilan ajralib turadigan, novdalari to’g’ri o’sadigan 
nihollarni tanlashdan boshlanadi. Tanlangan nihollar 0,25 x 0,70 m li tasvir 
(sxema) bo’yicha joylashtiriladi. O’simlikni qaytadan qalamchalash uchun har 
yili ularning bir yillik novdalari tuproq sathi balandligida kesib turiladi. 
Dastlabki vegetativ generasiyalashni navbati bilan qalamchalash orqali 
o’simlik nasli olinadi. O’z ildiziga ega bo’lgan o’simlikni keyinchalik 
qalamchasidan ko’paytirish yo’li bilan ildiz olishi yuqori bo’lgan ekish 
materiallari olinadi. 
Tutlarni qiyin ildiz oladigan navlarini qalamchasidan ko’paytirishda Ona 
tutzorlarning yoshi va holati katta ahamiyatga egadir. qalamchalar tayyorlash 
yuqorida aytilgan navlar va duragay tutlarning halqalangan bir yillik 

233 
novdalaridan 30-40 sm li qalamchalar (fevral, martni boshida) ekish uchun yer 
yetilguncha ko’mib qo’yiladi. 
Yer yetilgach 0,90 x 0,40 m li tasvirda (sxemada) ekiladi. Ildiz olguncha 
tez-tez sug’oriladi, o’sib chiqqach novdalar to’liq qoldirilib xech qanday shakl 
berilmasdan o’stiriladi. Kelgusi yili erta bahorda bir yillik novdalar qirqiladi. 
Qirqilgandan keyin ko’plab yangi novdalar o’sib chiqadi, ana shu novdalarning 
bo’yi 15-20 sm ga yetganida tik va baquvvat o’sganidan bir to’pda 6-7 tasi 
qoldiriladi. Bular 25 iyuldan 5-10 avgustga viloyatlar iqlim sharoitiga qarab 
halqalanadi. Halqalangan novdalar har yili kesilib ko’chatzorga ekish uchun 
qalamchalar tayyorlanadi. 
Tut daraxtlarini qalamcha qilib ekishda o’z ildiziga ega bo’lgan ko’chatlar 
yetishtirish muddatlari va ekish materiallari uchun ketadigan harajatlar ancha 
kamayadi. Ma’lumki, o’z ildiziga ega bo’lgan daraxtlar qalamcha qilib 
ko’paytirish yo’li bilan olinib, bu xildagi daraxtlar ildiz tizimining kuchli 
darajada rivojlanganligi, yuqori hosildorligi, uzoq xayot kechirishi va tashqi 
muhitning noqulay sharoitlariga bardosh berishi bilan farq qiladi. Ular kesilgan 
qismini ildiz tizimining kuchli rivojlanganligi tufayli osonlik bilan qayta tiklab 
oladi. Bu har qaysi nav daraxtlarga xos bo’lgan xususiyatdir. 
Lekin shuni aytish kerakki, tut daraxti qiyinchilik bilan ildiz oladigan 
o’simliklardir. Shunga ko’ra qalamchalarining ildiz oluvchanligi tut 
daraxtlarining tur tarkibi va navdorligi xususiyatlariga, ona o’simliklarning 
yoshiga va mazkur daraxtning biologik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. 

Download 11,98 Mb.