232
yetishtirish va ularning yogochlashgan bargsiz qalam-chalarini parniklarda yoki
bo’lmasa ochiq yerda ildiz oldirish usullari farq qiladi.
Tutni ochiq yerda yog’ochlashgan qalamchasidan ko’paytirish.
Yog’ochlashgan qalamchalar tayyorlanadigan Ona tutzorni tashkil
qilish. Tut navlari qaysi usul bilan yaratilishidan qat’iy nazar ularni ko’karishi
yoki ildiz olishi, ya’ni vegetativ yo’l bilan ko’paytirish imkonini bo’lishligi,
shuningdek, ipak qurtlarini boqish uchun doimiy novdalari kesib turilishi va
boshqa maqsadlarda foydalanilishi bilan qiymatli sanaladi.
Qalamcha tayyorlash uchun Ona tutzor buta shakldagi o’z ildiziga ega
bo’lgan klon yo’li bilan ko’paytirilgan, tumanlash-tirilgan navlar va duragay
tutlardan tayyorlangan qalamcha-lardan ekilib barpo etiladi.
Tur tarkibi: M.
Alba Linn, M. Multcailis Perr, M. Bombycis Koidr, M.
Kagaymac Koide.
Nav tarkibi: O’zbek, Oktyabr, Pioner, Payvandi, Tojikiston urug’siz tuti,
Balxi tut, Kokuso-70, SANIISh-42, sovuqga chidamli, Mankent, Mirzacho’l-6,
Surx tut duragaylar: SANIISh - 5 x Pioner, Kokuso 70xPioner, Pobeda x Pioner.
O’z ildiziga ega bo’lgan duragay tutlarni qalamchadan ko’paytirish
ishlari
yaxlit (butun) va yirik barglari bilan ajralib turadigan, novdalari to’g’ri o’sadigan
nihollarni tanlashdan boshlanadi. Tanlangan nihollar 0,25 x 0,70 m li tasvir
(sxema) bo’yicha joylashtiriladi. O’simlikni qaytadan qalamchalash uchun har
yili ularning bir yillik novdalari tuproq sathi balandligida kesib turiladi.
Dastlabki vegetativ generasiyalashni navbati bilan qalamchalash orqali
o’simlik nasli olinadi. O’z ildiziga ega bo’lgan o’simlikni keyinchalik
qalamchasidan ko’paytirish yo’li bilan ildiz olishi yuqori bo’lgan
ekish
materiallari olinadi.
Tutlarni qiyin ildiz oladigan navlarini qalamchasidan ko’paytirishda Ona
tutzorlarning yoshi va holati katta ahamiyatga egadir. qalamchalar tayyorlash
yuqorida aytilgan navlar va duragay tutlarning halqalangan bir yillik
233
novdalaridan 30-40 sm li qalamchalar (fevral, martni boshida) ekish uchun yer
yetilguncha ko’mib qo’yiladi.
Yer yetilgach 0,90 x 0,40 m li tasvirda (sxemada) ekiladi. Ildiz olguncha
tez-tez sug’oriladi, o’sib chiqqach novdalar to’liq qoldirilib
xech qanday shakl
berilmasdan o’stiriladi. Kelgusi yili erta bahorda bir yillik novdalar qirqiladi.
Qirqilgandan keyin ko’plab yangi novdalar o’sib chiqadi, ana shu novdalarning
bo’yi 15-20 sm ga yetganida tik va baquvvat o’sganidan bir to’pda 6-7 tasi
qoldiriladi. Bular 25 iyuldan 5-10 avgustga viloyatlar iqlim sharoitiga qarab
halqalanadi. Halqalangan novdalar har yili kesilib ko’chatzorga ekish uchun
qalamchalar tayyorlanadi.
Tut daraxtlarini qalamcha qilib ekishda o’z ildiziga ega bo’lgan ko’chatlar
yetishtirish muddatlari va ekish materiallari uchun ketadigan harajatlar ancha
kamayadi. Ma’lumki, o’z ildiziga ega bo’lgan
daraxtlar qalamcha qilib
ko’paytirish yo’li bilan olinib, bu xildagi daraxtlar ildiz tizimining kuchli
darajada rivojlanganligi, yuqori hosildorligi, uzoq
xayot kechirishi va tashqi
muhitning noqulay sharoitlariga bardosh berishi bilan farq qiladi. Ular kesilgan
qismini ildiz tizimining kuchli rivojlanganligi tufayli osonlik bilan qayta tiklab
oladi. Bu har qaysi nav daraxtlarga xos bo’lgan xususiyatdir.
Lekin shuni aytish kerakki, tut daraxti qiyinchilik bilan ildiz oladigan
o’simliklardir. Shunga ko’ra qalamchalarining
ildiz oluvchanligi tut
daraxtlarining tur tarkibi va navdorligi xususiyatlariga, ona o’simliklarning
yoshiga va mazkur daraxtning biologik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.
