| III Oqsillarni ajratish uslublari
Oqsillar o’simliklar, hayxonlar to’qimasidan, mikroorganizmlardan maxsus metodlarda ajratib olinadi. Buning uchun dastlab biologik material maydalangan (gomogen holatga) keltiriladi. Ko’pinchi material gomogenizatorda, maxsus tegirmonlarda maydalanadi. Shuningdek, bu maqsadda ultratovushdan vaqt-vaqti bilan muzlatish va eritish “azot bombasi” va boshqa usullardan foydalaniladi. Masalan, mikroorganizmlardan oqsil ajratib olishda hujayra suspenziyasiga yuqori bosim ostida azot berilib (“azot bombasi” usuli) tezda bosim pasaytiriladi. Bunda hujayra ason parchalanib, oqsil eritmaga o’tadi.
Agar mahsulot juda ko’p marta muzlatib eritiladigan bo’lsa, muz kristallari hujayra devorini parchalaydigan azot vazifasini bajaradi. Ana shunday usullar bilan hosil qilingan gomogenatdan oqsillarni ajratib olish uchun ekstraksiya metodidan foydalaniladi.
Odatda oqsillat tabiatiga qarab, tuzlar va har xil organic moddalarning eritmalari yordamida ajratib olinadi. Ma’lumki, oqsillarning eruvchanligi eritma pH iga bog’liq. Shuning uchun ko’pchilik hollarda tuzlar buffer aralashmalar holida ajratiladi. Keyingi vaqtda organik moddalar tayyorlangan buffer eritmalar ham ishlatilmoqda. Masalan, tris-bufer (trioksimetilaminometan) va uning xlorid kislota bilan hosil qilgan tuzli aralashmasi. Bunday buffer eritmalardan oqsillarning yaxshi ekstraksiyalanishi ularning gisroksid gruppaga boy bo’lishiga bog’liq. Oqsillarni ekstraksiyalashda gliserindan foydalanish ham xuddi ana shunga asoslangan. Ayrim hollarda oqsillarni ekstraksiyalashda tuz-spirt, sirka kislota-fenol-suv (Sindj metodi) aralashmasi yaxshi natija berdi.
Oqsillar ekstraksiyalangandan keyin fraksiyalash asosida bir-biridan ajratiladi. Tuzlar yordamida cho’ktirish fraksiyalashda qo’llaniladigam eng oson metod hisoblanadi. Chunki oqsillarning eruvchanligi eritmadagi tuzning konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Demak, turli konsentratsiyali eritmalar hosil qilib (eritmaga tuz qo’shib borish asosida), oqsillarni osongina bir-biridan ajratish mumkin. Bu maqsad uchun ko’pincha (NH4)2SO4 dan foydalaniladi.
Ayrim oqsillarni cho’ktirishda og’ir metallar (Hg++, Zn++, Cd++, Ba++, Pb++, Cu++va boshqalar) tuzidan foydalaniladi. Masalan, insulin Zn tuzi yordamida, fosfoproteinlar Ba va Ca yordamida oson cho’ktiriladi. Oqsillarni organik erituvchilar yordamida fraksiyalash metodi ham ularning eruvchanligiga asoslangan. Organik erituvchilardan ko’proq metal, etil spirt ishlatiladi. Fraksiyalash ishlari albatta ma’lum pH va past temperaturada olib borishi kerak, aks holda oqsillar tabiiy holatini yo’qotishi mumkin. Masalan, qon zardobi oqsillari etil spirt bilan fraksiyalanganda konsentratsiyasi 8% ga yetganda fibrinogen, 18% da d-globulin, 25% da β va j-globulin, 40% da albumin va L2-globulin cho’kmaga tushadi. Albumin va L2globulinni ham spirtning shu konsentratsiyasida eritmaning muhitini o’zgartirib bir-biridan ajratish mumkin, ya’ni pH=5,8 da L2 globulin, pH-4 da albumin to’liq cho’kadi. Hozir oqsillarni fraksiyalashda ultrasentrifugalash, elektroforez, xromotografiya va immunobiologik fraksiyalash metodlari keng qo’llaniladi. Ayniqsa, xromotografiya metodida har xil genlarni qo’llash keng avj olmoqda. Xromotografiyada Gellar qo’llaniladigan soha gel-xromotografiya deb ataladi. Hozirgi vaqtda har xil gellar ishlab chiqilgan bo’lib, shulhardan eng ko’p tarqalgani dekstrandan tayyorlangan turli markada sefadekslardir. Dekstron yuqori molekulali L-glyukoza qoldiqlaridan tarkib topgan polimer modda. Agar u ishqoriy muhitda epixlorgidrin bilan reaksiyaga kiritilsa, gel hosil bo’ladi. Poshakrilamid gelini hosil qilish uchun suvda yaxshi eriydigan monomer akrilamid (CH2=CH-C-NH2) olinib, bifunksional reagentlar ishtirokida polimemerlashtiriladi.
O
Masalan, akrilamid –N, N metilenbioakrilamid (CH2=CH-CO-NH-CH2-NH-CO-CH=CH2) ishtirokida polimerlashtirlganda ham xuddi yuqoridagidek tuzilishga o’xshash gel hosil bo’ladi. dekstran zanjirini turli nisbatda ko’ndalangiga tikish hisobiga har xil diametrdagi teshiklar hosil bo’ladi. erituvchilarda oson bo’kishi va moddalarni molekulalarining yirik-maydaligiga qarab saralab o’tkazishi bunday gellarning eng muhim xususiyatidir. Shuning uchun ham gellardan foydalanib, moddalarni bir-biridan ajratish “molekulyar elash” metodi deyiladi. Gellar gomogen va donador bo’lishi mumkin.
Molekulalarni yirik-maydaligiga qarab ajratish oqsillar uchun juda mos keladi. chunki oqsillar birinchi navbatda bir-biridan molekulalarining o’lchami bilan farq qiladi. Agar xromatografiya kolonkasiga donador gel to’ldirilib, yirik-mayda molekulalar aralashmasidan iborat eritma qo’yilsa, kichik molekulalar tirqishlar orqali gel zarrachasining ichiga kirib diffuziya qonuni asosida tarqaladi. Yirik molekulalar esa bu tirqishlardan o’tolmaydi, natijada ular zarrachaning tashqarisida qoladi. Agar kolonka buffer eritma bilan yuvilsa, birinchi bo’lib yirik zarrachalar ajralib chiqadi. Mayda molekulardan iborat modda esa keyin ajralib chiqadi. Buini 3-rasmda ko’rish mumkin.
Geldagi bo’shliqlarning yirik maydaligigi, tirqishlarning kengligi, polimer zanjirlar o’rtasidagi to’rning zichligi va o’lchamiga, shuningdek, bo’kish darajasiga, reaksiyasiga kiritilgan moddalarning konsentratsiyasiga bog’liq. Moddalarning konsentratsiyasini o’zgartirib, turli darajada bo’kadigan, har xil olekularni o’tkaza oladigan gellar hosil qilishi mumkin.
Xromotografiyada gellardan tashqari, yana ion almashinuvchi adsorbentlar ham keng qo’llanilmoqda. Bu maqsad uchun ko’proq selluloza hosilalari (DEAE, SE va KM selluloza) ishlatiladi.
Yuqoridagi usullar bilan ajratib olingan oqsillar tarkibida doim qo’shimcha moddalar bo’ladi. ular tarkibida tuzlarning ionlari ko’p uchraydi. Oqsillarning ulardan tozalash uchun, odatda, dializ, elektrodializ, kristallantirish, qayta kristallantirish, gelfiltratsiya va boshqa usullardan foydalaniladi.
Oqsillarni dializ usulida tozalash ancha uzoq vaqt (bir necha soat yoki kun) davom etadi. Buning uchun oqsil yarim o’tkazgich xususiyatli membranadan tayyorlangan xaltachaga solinib, uzoq vaqt oqar suvda yuviladi. Yarim o’tkazgich membrana sifatida sellofan, kollodiy hayvonlarning siydik pufagi va boshqalardan foydalanish mumkin. Bular ichida sellofan plyonkalar eng qulay hisoblanadi. Dializni tezlashtirish uchun yarim o’tkazgich membrana yoniga elektr qutblarini joylashtirish mumkin. Natijada zaryadlangan ionlarning membranadan o’tishi tezlashadi. Shu maqsadda hozirgi vaqtda maxsus elektrolizatorlar ishlab chiqilgan. Shunday qilib, dializ natijasida oqsillar kichik molekulali moddalardan tozalanadi. So’ng oqsillar eritmasi past va o’ta past temperaturada quritiladi. Quritishning bu usuli liofilizatsiya deyiladi. Oqsil eritmalariga tuz qo’shib kristallantirish mumkin (masalan Na2SO4 (NH4)2SO4). Lekin bunday usullar bilan kristallantirilganda oqsillar juda mayda kristallari hosil bo’ladi.Rentgen struktura analizi uchun zarur bo’lgan oqsil kristallari (0,5 mm dagi) maxsus sharoitda organik erituvchilar (masalan, polietilenglikol) qo’shib hosil qilinadi.
Gelfiltratsiya oqsillarni tuz ionlaridan tez tozalash mumkin. Gelfiltratsiya odatdagi dializdan farqi shundaki, bunda yirik molekulali moddalar (oqsillar) aralashmadan birinchi bo’lib ajralib chiqadi. Bunda sefodeksning teshiklari kichik bo’lgan navlari G=25, G=15 lar qo’llaniladi. Oqsillar strukturasining tarkibini, xossalarini o’rganishga kirishishdan oldin tozalik va gomogenlik darajasi tekshirib ko’riladi. Ularning gomogenlik darajasi, odatda, elektroforez, ultrasentrifugalash, kristallarining eruvchanligini o’rganish -N va C-uchki aminokislotalarni aniqlash va boshqa metodlar asosida aniqlanadi.
1-rasm. Sefadeks kolonkasida moddalarni molekulalarining yirik maydaligiga qarab ajratish.
A-kolonka eritma endigina qo’yilgan payt yirik donachalar sefadeks mayda zarrachalar esa turli o’lchamdagi oqsil molekulalari;
B-kolonka bufer eritma bilan yuvilganda zarrachalarning tarqalishi;
V-oqsil molekulalarining o’lchamiga qarab bir-biridan ajralgan holati.
|
