55
4 - LABORATORIYA ISHI
KONSTRUKSION MATERIALLARNING MEXANIK
XOSSALARINI (PLASTIKLIGI, MUSTAHKAMLIGI)
ANIQLASH
Laboratoriya ishni o„tishdan maqsad: Metall va qotishmalarning,
aynan konstruksion materiallarning mexanik xossalarini (plastikligi,
mustahkamligi) aniqlash.
Laboratoriya ishini mazmuni: Metall va qotishmalarning mexanik
xossalari, ularning tashqi kuchlarga qarshilik ko‗rsata olish xususiyatini
belgilaydi. Mexanik xossalar metallarning kimyoviy tarkibi, strukturasi,
texnologik ishlov berish usuli va boshqa omillarga bog‗liq bo‗ladi.
Mexanik xossalari ma‘lum bo‗lsa, metallarga
ishlov berish vaqtida,
hamda konstruksiya va mexanizmlarning ish jarayonida, ularning o‗zini
qanday tutishi haqida hukm yuritish mumkin. Metallarga ta‘sir etish
xarakteriga ko‗ra uch xil tashqi yuklanish bo‗ladi: statik yuklanish
doimiy yo‗sinda yoki juda sekin o‗sib boruvchi kuch ko‗rinishida ta‘sir
qiladi; dinamik yuklanish zarb xarakteriga ega bo‗lib, bir onda ta‘sir
qiladi; siklik yoki o‗zgaruvchan ishorali
yuklanish qiymati yoki
yo‗nalishi, yoxud ham qiymati, ham yo‗nalishi bir yo‗la o‗zgaruvchan
kuchlardir.
Yuklanish ta‘siridan qattiq jismda, ya‘ni
metallarda kuchlanish va
deformatsiya paydo bo‗ladi. Kuchlanish sinalayotgan namuna ya‘ni
ko‗ndalang kesim yuzining yuza birligiga to‗g‗ri keladigan yuklanish
kattaligidir.
Deformatsiya metallning tashqi kuchlar ta‘siridan o‗z shakli va
o‗lchamlarini o‗zgartirishidir. Cho‗zilish,
siqilish, egilish, buralish,
qirqilish deformatsiyalari bo‗ladi. Ular metallni yemiradi,
qoldiq
deformatsiyalarga yo‗l qo‗ymaslik uchun metallarning mexanik
xossalarini bilish zarur. Hozirgi zamon sinash usullari bu xossalarining
tavsifnomalarini, hamda ularning turli
mashina va mexanizmlar
tayyorlash uchun yaroqligini aniqlash imkonini beradi.
Metallarning asosiy mexanik xossalarga mustahkamlik, qattiqlik,
elastiklik, zarbiy qovushoqlik kiradi.
Mustahkamlik – metallning kuchlar ta‘siri
ostida yemirilishga yoki
qoldiq deformatsiya paydo bo‗lishiga qarshilik ko‗rsatish xususiyatidir.
Solishtirma mustahkamlik katta ahamiyatga ega, u mustahkamlik
chegarasining metall zichligiga nisbati sifatida topiladi. Po‗latning
56
mustahkamlik
chegarasi alyuminikidan katta, lekin solishtirma
mustahkamligi kichik.
Qattiqlik – metallning o‗zidan qattiqroq jism ta‘siridan sirti
deformatsiyalanishga qarshilik ko‗rsatish xususiyatidir. Elastiklik –
metallning kuch ta‘siri to‗xtatilgach, o‗zining
dastlabki shaklini tiklash
xossasidir. Zarbiy qovushoqlik – metallning dinamik kuchlar ta‘siridan
yemirilishga qarshilik ko‗rsatish xossasidir.
