6
KIRISH
Xozirgi vaqtda qurilish soxasida kapital qo‘yilmalarning
samaradorligini
oshirish vazifasi turibdi. Bu vazifani muvaffaqiyat bilan amalga oshirish tarmoqda
ilg‘or energiya va resurs tejamkor texnologiyalarni olib kirish, qurilish ishlab
chiqarish mexnat unumdorligini oshirish qurilish ishlarini bajarishning zamonaviy
yangi ilg‘or va maqbul usul va uslublarini joriy qilishga bevosita bog‘liqdir.
“Qurilish jarayonlari texnologiyasi” fani 5340200 - Bino va inshootlar qurilishi
yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlar tayyorlashda yetakchi maxsus fan sifatida bilim
beradi.
Bu fanni o‘qitishdan maqsad qurilish, montaj va maxsus ishlarning ketma-
ketligini bino va inshootlarning yuk ko‘taruvchi, to‘suvchi, pardozlash va boshqa
konstruktiv elementlarini barpo etishni va kerakli xujjatlar va loyihalar bo‘yicha
ishlay olishini o‘rgatishdir.
Ushbu o‘quv qo‘llanma 6 bobdan iborat bo‘lib,
birinchi bob qurilish
jarayonlari texnologiyasi bo‘yicha asosiy tushunchalar va qoidalar, ikkinchi bob
qurilish maydonining injinerlik tayyorgarligi, uchunchi bob gruntga ishlov berish
texnologiyasi, to‘rtinchi bob poydevor va devorlarni qurish texnologiyasi, beshinchi
bob qurilish konstruksiyalarini montaj qilish texnologiyasi va oltinchi bob monolit
beton va temirbeton texnologiyasini o‘z ichiga oladi.
Mazkur o‘quv qo‘llanma 5340200 – “Bino va inshootlar qurilishi” ta’lim
yo’nalishida taxsil olayotgan bakalavrlar va qurilish sohasida faoliyat yuritayotgan
barcha qiziquvchilar ham foydalanishi mumkin.
7
1-BOB. QURILISH JARAYONLARI TEXNOLOGIYASI BO‘YICHA ASOSIY
TUSHUNCHALAR VA QOIDALAR
1.1 . Hozirgi zamon qurilish ishlab chiqarishining asosiy prinsiplari
Jamiyat rivojining zamonaviy ilmiy-texnologik darajasi bir tomondan, qurilish
ishlab chiqarishiga, odatda, yuqori talablar qo‘yadi, ikkinchi tomondan, uni
takomillashtirishda va yangilanishiga yangi imkoniyatlarni ochib beradi.
Qurilish ishlab chiqarish asosiga hozirgi vaqtda qo‘yilayotgan
prinsiplar
quyidagilardir: tizimlilik; havfsizlik; moslashuvchanlik; resurstejamkorlik; sifat;
samaradorlik.
Tizimlilik - ob’ekt qurilishining ishlab chiqarish jarayonini murakkab ierarxik
tuzilishga ega, bir-biri bilan va tashqi muhit bilan konstruktiv, texnologik, tashkiliy
va iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq katta miqdordagi elementlardan iborat murakkab
ierarxik tuzilmaga ega yagona qurilish tizimi sifatida ko‘rib chiqishni anglatadi.
Havfsizlik - ob’ektni qurishda va foydalanishda
qabul qilinadigan hajmiy-
rejaviy, konstruktiv, tashkiliy-texnologik yechim(qaror)larning atrof tabiiy va
ijtimoiy sharoitlariga muvofiqligini ta’minlovchi va ob’ektning mustahkamligini
kafolatlovchi prinsipdan iborat bo‘lib, shu jumladan favqulodda va ekstremal holatlar
yuzaga kelganda.
Moslashuvchanlik - ob’ektni barpo etish ishlab chiqarish jarayonining
maydonchadagi ishlarni amalga oshirishda tez-tez o‘zgaruvchan sharoitlariga
moslashishi, keng diapazonda tashkiliy, texnologik va resursli parametrlarning
o‘zgarishiga javob berishi va bunda loyihaviy ko‘rsatkichlarni saqlagan holda
pirovard natijaga erishish qobiliyatini anglatadi.
Resurstejamkorlik - qurilish ob’ektini barpo etishning
barcha bosqichlarida
moddiy, energetik, mehnat, moliyaviy resurslarni maqbullashtirishga va sarflanishini
tejashga yo‘naltirilgan prinsipni ifoda etadi.
Sifat - qurilish jarayonlari barcha parametrlarining loyihaviy qiymatlarga mos
kelishi, shuningdek ob’ektni qurish va foydalanishning barcha bosqichlarida uzluksiz
nazorat qilish tizimi asosida amaldagi norma (me’yor) lar, standartlar, tartiblarga
muvofiq kelishini anglatadi.
Samaradorlik - ob’ekt qurilishining loyihalangan parametrlarini qurilish
mahsulotini yaratishdagi resurslarning qiymati, muddatlari, sifati, sarfini belgilab
beruvchi pirovard yoki oraliq ko‘rsatkichlarga mosligini miqdoriy baholashdan
iborat.
Bino yoki inshootni barpo etishning ishlab
chiqarish jarayoni qurilish
texnologiyalarining integratsiyasini ifodalaydi. Qurilish texnologiyalari qurilish
ishlab chiqarishning mohiyatini tashkil etadi, ularning texnik-iqtisodiy darajasi
qurilishning samaradorligi va zamonaviyligini ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Qurilish texnologiyasi atamasi deganda ijrochilar (mehnat resurslari) vositasida
boshlang‘ich tabiiy va sun’iy material (material elementlar) larga ishlov berish,
ularning tavsiflarini, holatini va fazodagi vaziyatini (konstruksiya) o‘zgartirib
8
loyihaviy qurilish mahsulotini yaratish maqsadiga yo‘naltirilgan harakatlar (qurilish
jarayoni), usullar va vositalar (texnik vositalar)ning yig‘indisini tushunish lozim.
Qurilish mahsuloti – bu: a) qurilishi tugallangan va foydalanishga belgilangan
muddatda topshirilgan bino va inshootlar; b) loyihaviy arxitektura-rejaviy,
konstruktiv, tashkiliy-texnologik echimlar bilan aniqlanuvchi bino va inshootlarning
ayrim qismlari (navbatlari,
oraliqlari, seksiyalari); v) ma’lum vaqt oralig‘ida
bajarilgan ishlarning hajmlari (m
2
, m
3
, dona).
Qurilish mahsulotini ishlab chiqarish sanoat ishlab chiqarishidan farq qiladi.
Sanoat ishlab chiqarishida uni tashkil etuvchi elementlar, odatda, qat’iy texnologik,
masalan, konveyer liniya, umumiy ishlab chiqarish maydonlari, shuningdek yagona
(umumiy) boshqarish tizimi bilan bog‘langan. Bu manipulyatorlar, avtomatlar,
robotlar, moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlaridan keng foydalanishga imkon
beruvchi asos hisoblanadi.
Qurilish ishlab chiqarishida yaratilayotgan qurilish mahsuloti qo‘zg‘almas va
barqaror (ishchilar, mehnat qurollari va buyumlari ko‘chadi), katta o‘lchamga va
massaga ega bo‘lib, undagi ishlab chiqarish, odatda uzoq vaqtni egallaydi.
Xatto o‘rtacha va kichik quvvatli bino yoki inshootni
barpo etishda ham bir
necha qurilish va ishlab chiqarish tashkilotlari, ishchilarning o‘nlab brigadalari
ishtirok etadi, qurilish mashinalari va transport vositalarining katta miqdori, juda ko‘p
miqdordagi konstruksiyalar, buyumlar, detallar, materiallar, mexanizmlardan
foydalaniladi – bularning hammasi bir qancha konstruktiv va texnologik tavsifga ega.
Qurilish ishlarini bajarish davomida turli parametrlar va ko‘rsatkichlar bilan
ifodalanuvchi yuzlab texnologik jarayonlar va operatsiyalar bajariladi.
Ob’ektda qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish ko‘p
miqdordagi omillar
ta’sirida bo‘ladi. Bu yerda iqlimiy, ob-havo va mintaqa sharoitlari, ishchilar va
muhandis-boshqaruv xodimlarining malakasi, ijrochilarda zarur moddiy-texnik
resurslar, texnik vositalar va boshqalarning mavjudligi alohida ahamiyatga ega
bo‘ladi.
Bu omillardan ko‘pchiligi ehtimollik xususiyatiga ega, odatda, qisqa vaqt
oraliqlarida keskin va tez o‘zgarishlarga uchraydi. Bu
omillar va sharoitlar qiyin
bashorat qilinadi, ularning ko‘pchiligini ta’sirini bartaraf etish esa vaqt, mehnat va
mablag‘larning qo‘shimcha sarf etilishini talab qiladi.
Qurilishga qo‘yilgan talablarning ortishi munosabati bilan ko‘rsatilgan
xususiyatlar qulaylik, ekologik va muhandislik havfsizligi, energiya va
resurstejamkorlik, sifatni ta’minlash nuqtai nazaridan, va nihoyat quruvchining
muhandis hamda ishchi mehnatini ijodiy qo‘llab-quvvatlash nuqtai nazaridan o‘z
ta’sirlarini oshiradi.
