97
(2.49)
formula orqali, sirpanmay aylanma harakat qilayotgan tasmali
uzatmalarning (yetaklovchi) R va (yetaklanuvchi) Q tomonlaridagi tortilish
kuchlarini aniqlash mumkin. Masalan,
markaziy burchak
=
bo‘lganda,
qayishdan iborat bo‘lgan tasma choyan shkivning sirtida aylanma harakat qilsa
f=0,3 , Q/R ning qiymati
Q
P
e
0 3
0 4
,
,
bo‘ladi.
E. DUMALAB ISHQALANISH KUCHI.
Bir
jismning ustida, ikkinchi bir jism dumalab harakatlanishiga qarshi
bo‘lgan kuch,
dumalab ishqalanish
qarshilik kuchi deb ataladi.
Radiusi R-ga teng bo‘lgan silindrik g‘ildirak, g‘adir-budur gorizontal
tekislik ustida to‘xtab turgan bo‘lsin. G‘ildirakning markaziga (2.63-shakl,
a
) F
ish
dan kichikroq miqdordagi
kuchni qo‘yaylik.
2.63-shakl.
U
holda A nuqtada son qiymati
-ga teng bo‘lgan ishqalanish kuchi - paydo
bo‘lib, g‘ildirakni tekislik ustida sirpanishiga qarshilik ko‘rsatadi. Agar normal
reaksiya kuchi - ni ham A nuqtaga qo‘yilgan
deb hisoblasak, u kuch og‘irlik
kuchi bilan o‘zaro muvozanatlashib qoladi.
va kuchlari esa g‘ildirakni
aylantiruvchi juft kuchlarga aylanib qoladi. 2.63-shakldan ko‘rinib turibdiki,
bunday holatda har qanday kichkina
kuch ham g‘ildirakni
aylantira olishi
mumkin bo‘ladi.
Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, bunday holat aslo ro‘y bermas ekan. Sababi
g‘ildirak bilan tekislik deformatsiyalanishi oqibatida bir nuqtada emas,
balki
98
ma’lum AB yuza orqali tutashadi (2.63-shakl,b). kuchning ta’sirida A nuqtadagi
bosim kuchi kamayib, B nuqtadagi bosim ortib boradi. Natijada tekislikning
reaksiya kuchi yo‘nalishi o‘zgarmagan holda o‘ziga
parallel ravishda harakat
tomonga qarab siljiy boshlaydi.
-ning qiymati ortib borgan sari, siljish orta boradi va nihoyat tegishli k –
masofaga yetadi va g‘ildirak aylana boshlaydi.
Shunday qilib, chegaraviy holatda g‘ildirakka ikkita juft kuch ta’sir qiladi,
ularning birinchisi
va
bo‘lib, uning momenti R
Q
cheg
,
ikkinchisi esa
muvozanatlovchi
,
juft bo‘lib, uning momenti N
k -ga teng. Aylantiruvchi va
qarshilik qiluvchi momentlar, chegaraviy holatda o‘zaro teng bo‘ladi, ya’ni
Q
cheg
R= N
k
yoki
Q
cheg
= kN/R .
Demak dumalab ishqalanish kuchi
,
(2.50)
Q
cheg
qanoatlansa g‘ildirak muvozanat holatda bo‘ladi; Q>Q
cheg
bo‘lgandan
keyin g‘ildirak aylana boshlaydi.
(2.50) formula chiziqli funksiyadan iborat bo‘lib,
k
-
