Issiqlik. Issiqlik o‘simliklar uchun eng muhim ekologik omillardan biridir.
O‘simliklar uchun quyosh energiyasi faqat yorug‘lik manbai bo‘lib qolmasdan
balki, issiqlik manbai ham hisoblanadi. Shuning
uchun ham ularda kechadigan
barcha fiziologik jarayonlar issiqlik bilan bog‘liqdir. Birgina urug‘ning unib
chiqishi uchun issiqlik ikki xil ta'sir ko‘rsatadi:
a) foydali bo‘lgan past issiqlik urug‘larni tinim holatidan chiqaradi;
b) urug‘ning unib chiqish darajasi va tezligini ham issiqlik belgilaydi;
Issiqlik o‘simliklarda kechadigan fotosintezga teskari jarayon bo‘lgan nafas
olishda ham katta ahamiyatga ega. Ma'lumki nafas olish sutka davomida amalga
oshadigan jarayondir. Issiqlikning kecha va kunduzda almashinib turishi o‘simlik
uchun katta ahamiyatga ega. Issiqlikning har kuni bir xilda ritmik almashinib
turishiga o‘simliklarning moslashuvi –
termoperiodizm
deb ataladi.
yer yuzida barcha o‘simliklarni issiqlik omiliga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra
ikki xil ekologik guruppaga bo‘lish mumkin:
a) issiqsevar –
termofil
o‘simliklar guruhi.
yer sharining janubiy
kengliklarida o‘sadigan g‘o‘za, mandarin, apelsin, limon kabi o‘simliklar issiq
sevar o‘simliklar bo‘lib, yuqori darajali issiklikda yaxshi o‘sib rivojlanadi.
Xususan, vegetativ organlari,
bargining yuzasi qisqargan, poya va barglar qalin
tuklar bilan qoplangan, o‘zidan efir moylari ajratib chiqaradigan bez va tuklarga
ega bo‘lgan tinim davriga o‘tishga moslashgandir. Shunday bo‘lsada o‘ta kuchli
issiqlik o‘simlikning nobud bo‘lishiga olib keladi. Bunday hol issiqlik haddan
tashqari uzoq muddat davom etganda yoki yuqori harorat qisqa muddat bo‘lib
o‘tganda kuzatiladi. O‘simliklarning yuqori issiqlikka chidamliligi o‘suvchi
kurtaklarning xazon qatlami va tuproq bilan muhofaza qilinganligi katta samara
beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib termofil o‘simliklar guruhini issiqqa
chidamsiz o‘simliklar, issiqqa bardoshli o‘simliklar, issiqqa chidamli o‘simliklar
guruhiga bo‘lish mumkin. O‘simliklarning bunday
xususiyatlaridan Raunkier
hayotiy shakllarning sistemasini tuzishda foydalangan.
b) sovuqsevar –
psixrofil
o‘simliklar guruhi. Sovuqsevar o‘simliklar eng past
haroratda o‘sishga moslashgan yoki o‘sish imkoniyatiga ega bo‘lgan
o‘simliklardir. yer sharining shimoliy kengliklarida o‘suvchi qarag‘ay, tilog‘och,
qoraqarag‘ay kabi daraxtlar sovuqqa chidamli turlardir. O‘simliklarni sovuqqa
chidamli deganda uzoq muddat + 1 dan + 10 gradusgacha bo‘lgan sharoitda
yashashiga, o‘ta chidamli deganda minus haroratda ham yashashiga tushuniladi.
Tropik va sub tropik o‘lkalarda o‘suvchi o‘simliklar
harorat nol gradusga
tushganda halok bo‘ladi. Ba'zi sovuq iqlimda o‘sadigan o‘simliklardan tilog‘och -
62 S
0
ham halok bo‘lmaydi. Sovuq haroratda o‘simliklarning turli organlari har xil
darajada shikastlanadi. Dastlab gul va barg keyinchalik poya va novda, so‘ng ildiz
zararlanadi. Ba'zi bir bakteriyalar va suv o‘tlari juda past haroratda (-30 °S dan -
35°S gacha ) ham yashab qoladi.
Suv. Suv ekologik omillar ichida eng muhim ekologik omil bo‘lib, o‘simliklar
qoplamiga ahamiyati juda katta. Ma'lumki o‘simliklar tanasinint 50-90 % suvdan
iborat bo‘ladi. Sitoplazma tarkibida suv mikdori 85-90 % ni tashkil etadi.
O‘simliklarning sersuv mevalarida, yumshoq barglarida va ildizlarida suv ko‘p
miqdorda bo‘ladi. Hattoki o‘simliklarning quruq holdagi spora va urug‘larida ham
suv bor. Ammo moyli ekinlar urug‘ida suv boshqa o‘simliklarga nisbatan kam
bo‘ladi. Suv tabiatda bug‘, suyuq va qattiq kristal shaklida mavjuddir. Suv barcha
moddalarni o‘zida eritgan holda o‘simliklarda transport
vositasi sifatida xizmat
qiladi. Har qanday o‘simliklar qoplamiga suvning yetishmasligi bunda tub
o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keladi. O‘simliklar suvni, asosan, tuproqdan
oladi. Bundan tashqari atmosfera yog‘inlari ( qor, yomg‘ir, do‘l, qirov, shudring,
tuman) hamda yer osti sizot suvlari hisobiga ham hayot kechiradi. Ko‘pgina,
cho‘llarda o‘suvchi
efemer
turlar suvni bahorgi yog‘inlardan oladi.
XIX asrning oxirlarida A. Shimper va ye. Verming o‘simliklarning suv
rejimiga bo‘lgan munosabatlarini o‘rganib ularni 5 ta ekologik gruppaga bo‘lgan.
Bular gidatofitlar, gigrofitlar, gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlardir.
