O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti xusanova onarxon g‘aybullaevna

Issiqlik. Issiqlik o‘simliklar uchun eng muhim ekologik omillardan biridir. 
O‘simliklar uchun quyosh energiyasi faqat yorug‘lik manbai bo‘lib qolmasdan 
balki, issiqlik manbai ham hisoblanadi. Shuning uchun ham ularda kechadigan 
barcha fiziologik jarayonlar issiqlik bilan bog‘liqdir. Birgina urug‘ning unib 
chiqishi uchun issiqlik ikki xil ta'sir ko‘rsatadi: 
a) foydali bo‘lgan past issiqlik urug‘larni tinim holatidan chiqaradi; 
b) urug‘ning unib chiqish darajasi va tezligini ham issiqlik belgilaydi; 
Issiqlik o‘simliklarda kechadigan fotosintezga teskari jarayon bo‘lgan nafas 
olishda ham katta ahamiyatga ega. Ma'lumki nafas olish sutka davomida amalga 
oshadigan jarayondir. Issiqlikning kecha va kunduzda almashinib turishi o‘simlik 
uchun katta ahamiyatga ega. Issiqlikning har kuni bir xilda ritmik almashinib 
turishiga o‘simliklarning moslashuvi –
termoperiodizm
deb ataladi. 
yer yuzida barcha o‘simliklarni issiqlik omiliga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra 
ikki xil ekologik guruppaga bo‘lish mumkin: 
a) issiqsevar – 
termofil
o‘simliklar guruhi. yer sharining janubiy 
kengliklarida o‘sadigan g‘o‘za, mandarin, apelsin, limon kabi o‘simliklar issiq 
sevar o‘simliklar bo‘lib, yuqori darajali issiklikda yaxshi o‘sib rivojlanadi. 
Xususan, vegetativ organlari, bargining yuzasi qisqargan, poya va barglar qalin 
tuklar bilan qoplangan, o‘zidan efir moylari ajratib chiqaradigan bez va tuklarga 
ega bo‘lgan tinim davriga o‘tishga moslashgandir. Shunday bo‘lsada o‘ta kuchli 
issiqlik o‘simlikning nobud bo‘lishiga olib keladi. Bunday hol issiqlik haddan 
tashqari uzoq muddat davom etganda yoki yuqori harorat qisqa muddat bo‘lib 
o‘tganda kuzatiladi. O‘simliklarning yuqori issiqlikka chidamliligi o‘suvchi 
kurtaklarning xazon qatlami va tuproq bilan muhofaza qilinganligi katta samara 
beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib termofil o‘simliklar guruhini issiqqa 
chidamsiz o‘simliklar, issiqqa bardoshli o‘simliklar, issiqqa chidamli o‘simliklar 
guruhiga bo‘lish mumkin. O‘simliklarning bunday xususiyatlaridan Raunkier 
hayotiy shakllarning sistemasini tuzishda foydalangan. 
b) sovuqsevar –
psixrofil
o‘simliklar guruhi. Sovuqsevar o‘simliklar eng past 

haroratda o‘sishga moslashgan yoki o‘sish imkoniyatiga ega bo‘lgan 
o‘simliklardir. yer sharining shimoliy kengliklarida o‘suvchi qarag‘ay, tilog‘och, 
qoraqarag‘ay kabi daraxtlar sovuqqa chidamli turlardir. O‘simliklarni sovuqqa 
chidamli deganda uzoq muddat + 1 dan + 10 gradusgacha bo‘lgan sharoitda 
yashashiga, o‘ta chidamli deganda minus haroratda ham yashashiga tushuniladi. 
Tropik va sub tropik o‘lkalarda o‘suvchi o‘simliklar harorat nol gradusga 
tushganda halok bo‘ladi. Ba'zi sovuq iqlimda o‘sadigan o‘simliklardan tilog‘och - 
62 S
0
ham halok bo‘lmaydi. Sovuq haroratda o‘simliklarning turli organlari har xil 
darajada shikastlanadi. Dastlab gul va barg keyinchalik poya va novda, so‘ng ildiz 
zararlanadi. Ba'zi bir bakteriyalar va suv o‘tlari juda past haroratda (-30 °S dan -
35°S gacha ) ham yashab qoladi. 
Suv. Suv ekologik omillar ichida eng muhim ekologik omil bo‘lib, o‘simliklar 
qoplamiga ahamiyati juda katta. Ma'lumki o‘simliklar tanasinint 50-90 % suvdan 
iborat bo‘ladi. Sitoplazma tarkibida suv mikdori 85-90 % ni tashkil etadi. 
O‘simliklarning sersuv mevalarida, yumshoq barglarida va ildizlarida suv ko‘p 
miqdorda bo‘ladi. Hattoki o‘simliklarning quruq holdagi spora va urug‘larida ham 
suv bor. Ammo moyli ekinlar urug‘ida suv boshqa o‘simliklarga nisbatan kam 
bo‘ladi. Suv tabiatda bug‘, suyuq va qattiq kristal shaklida mavjuddir. Suv barcha 
moddalarni o‘zida eritgan holda o‘simliklarda transport vositasi sifatida xizmat 
qiladi. Har qanday o‘simliklar qoplamiga suvning yetishmasligi bunda tub 
o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keladi. O‘simliklar suvni, asosan, tuproqdan 
oladi. Bundan tashqari atmosfera yog‘inlari ( qor, yomg‘ir, do‘l, qirov, shudring, 
tuman) hamda yer osti sizot suvlari hisobiga ham hayot kechiradi. Ko‘pgina, 
cho‘llarda o‘suvchi 
efemer
turlar suvni bahorgi yog‘inlardan oladi.
XIX asrning oxirlarida A. Shimper va ye. Verming o‘simliklarning suv 
rejimiga bo‘lgan munosabatlarini o‘rganib ularni 5 ta ekologik gruppaga bo‘lgan. 
Bular gidatofitlar, gigrofitlar, gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlardir. 

Download 1,32 Mb.