Yorug‘lik. Quyoshdan taralayotgan yorug‘lik nuri barcha organizmlar uchun
u yoki bu darajada ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham yorug‘lik eng muhim
hayotiy omillardan biri hisoblanadi.
Quyosh nuri, ya'ni yorug‘lik omili
o‘simliklarda bo‘ladigan fotosintez jarayonida, o‘simliklarning o‘sishi va
rivojlanishi uchun zarur organik moddalar hosil bo‘lishida qatnashadi.
Fotosintez
jarayoni natijasida yutilgan yorug‘lik energiyasi bog‘langan kimyoviy energiyaga
aylanadi. Yorug‘lik boshqa omillarga (suv, issiqlik) nisbatan yer yuziga bir xil
taqsimlangan. Buni esa yer sharining yorug‘lik tanqisligi tufayli mutlaqo o‘simlik
o‘smaydigan joy yo‘qligidan ham bilish mumkin. Tun uzoq bo‘ladigan qutb
viloyatlarida o‘simliklarning sekin va kam o‘sishiga yorug‘lik emas, balki harorat
sharoitining noqulayligi sabab bo‘ladi.
Ma'lumki, o‘simlik yorug‘likni tabiiy holda faqat quyoshdan oladi. O‘simlik
faqat tik tushgan yorug‘likni emas, tarqoq holda tushgan yorug‘likdan ham
foydalanadi. Tik tushgan yorug‘lik o‘simlikning xlorofil donachalari va
sitoplazmasini o‘ldirib, o‘simlikka salbiy ta'sir ko‘rsatadi.
Tarqoq tushgan
yorug‘lik foydali bo‘lib, o‘simlik bunday yorug‘likni to‘liq o‘zlashtiradi. Sababi
tarqoq, tushgan yorug‘lik sariq-qizil nurlardan iborat bo‘ladi.
yer sharining har bir mintaqasida yorug‘lik sharoiti o‘ziga xos bo‘ladi. Cho‘l,
dasht, baland tog‘ mintaqalari yorug‘lik bilan kuchli ta'minlangan bo‘lsa, aksincha
g‘orlar yorug‘lik bilan kam ta'minlanadi. Shuning uchun ham har bir hududning
yorug‘likka nisbatan moslashgan o‘ziga xos o‘simlik turlari mavjud bo‘ladi.
Yorug‘likka bo‘lgan talabiga ko‘ra o‘simliklarni 3 ta guruhga bo‘lish mumkin:
a) yorug‘ sevar o‘simliklar –
geliofitlar
guruhi. Bular yorug‘lik yetarli bo‘lgan
sharoitda normal o‘sib rivojlanadi. Ushbu turlarning yorug‘lik
bilan taminlanishi
100 % ni tashkil etadi.
b) soya sevar o‘simliklar –
ssiofitlar
guruhi. Bu guruhga mansub o‘simliklar
yorug‘lik bilan kam ta'minlangan muhit o‘simliklaridir. Bular yorug‘likni ko‘p
xohlamaydigan turlar bo‘lib, o‘simliklar qoplamining pastki pog‘onalarida yaxshi
o‘sib rivojlanadi. Bunday turlarga xona va oranjeriya, issiqxona o‘simliklari,
moxlar, poporotniklar, yong‘oqzorlarda o‘suvchi xina, tog‘binafsha, marvaridgul
kabi turlarni kiritish mumkin. Soyada o‘sadigan o‘simliklar yorug‘likda o‘sadigan
o‘simliklardan
morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan keskin farq
qiladi;
v) oraliq o‘simliklar- (soyaga chidamli o‘simliklar) yuqoridagi ikki guruppa
oralig‘ida uchraydigan o‘simlik turlari bo‘lib, bular ham yorug‘likka, ham soyaga
ancha bardoshlidir. Bular odatda quyosh nuri bevosita
tushadigan yerlarda yoki
shunga yaqin joylashgan yerlarda ham yaxshi o‘sib rivojlanadi. Shu bilan birga
quyosh kam tushadigan yerlarga ham tez moslashadi. Bularga o‘rtacha iqlim
zonasidagi o‘rmon va o‘tloqlarda o‘sadigan qo‘ng‘irbosh, qoraqarag‘ay, shumrut
madaniy o‘simliklardan qulupnay kabi o‘simlik turlari kiradi.
yer sharining har xil geografik zonalarida kunning uzunligi turlicha bo‘ladi.
Shimolda yorug‘lik intensivligi kuchsiz bo‘ladi. Yoritilish muddati uzoq bo‘ladi.
Janubda esa kun ancha qisqa bo‘ladi. (Ekvatorda esa 12 soatga teng). Ammo
yorug‘lik intensivligi yuqori bo‘ladi. Shimolda yorug‘lik intensivligi kam bo‘lib,
uzoq muddat yorug‘likning davom etishi u yerdagi o‘simliklarning o‘sib
rivojlanishiga
yordam beradi va bularni
