G.D.Karpechenko karam (Brassica
oleraceae) bilan turp ( Raphanus sativus)ni chatishtirib duragay olgan. Bunday avlodlararo
duragaylarning vegetativ organlari kuchli rivojlansa ham ular pushtsiz bo‘lgan. Chunki avlodlararo
duragaylarda xromosomalar soni 18 bo‘lsa ham, ularning 9 tasi karamga, 9 tasi turpga tegishli
bo‘lgani sababli ularning univalentlari bir-biri bilan kon’yugatsiyalanmaydi va oqibatda
gametallarni hosil bo‘lishi normal bormaydi. G.D.Karpechenko urug‘chi va changchi
gametalarining ayrimlari ikki avlodning xromosomalar yig‘indisiga (9R+9B) ega ekanligini
aniqladi. Bunday diploid to‘plamli xromosomaga ega urug’chi va changchi gametallarni o‘zaro
chatishishidan 36 xromosomali tetraploid nasl beruvchi o’simliklar olindi.
Har-xil sondagi xromosomalar yig’indisiga ega bo’lgan tur va avlodlarni chatishtirishdan olingan
duragaylar
uzoq duragaylar
deyiladi. Misol,
bug’doy bilan
javdarni chatishtirish. Bu duragayda bug’doy va javdarning gaploid xromosomalar yig’indisi to’planadi.
Tabiatda turlararo duragaylanish oqibatida har xil tur xromosomalarini bir organizmda
mujassam bo‘lish imkoniyati tug‘iladi.
Bug‘doyning tetraploid va geksoploid, 28, 42 xromosomali,
g’o‘zaning tetraploid xromosomali turlari mavjudligi bunga yorqin misoldir.
Akademik
A. Abdullayev fikriga ko‘ra g’o’zaning 52 xromosomali turlari eski va yangi
dunyo g‘o’zalarining 2p=26 xromosomali turlarini o’zaro chatishishidan hosil bo‘lgan F
1
duragaylarning xromosomalarni ikki marotaba ortishi hisobiga ro‘y bergan bo‘lishi mumkin.
Aneuploidiya yoki
getyeroploidiya hodisasi xromosomalar karra ortishi emas, aksincha,
son jihatdan ortishi yoki kamayishi bilan aloqador. Ayrim holatlarda meyoz jarayonida
xromosomalar ikki qiz hujayraga teng taqsimlanmasligi mumkin. Bunday holat natijasida bir
gametaga bitta, ikkita yoki uchta xromosoma ortiqcha, ikkinchi gametaga shuncha xromosoma
kam taqsimlanadi.
Xromosomalar yig’indisi
