|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat institutiBog'liq biologiya majmuaHavo
__
atmosferadagi gazlar aralashmasi havo qatlamini tashkil etgan. Havo qatlamining
balandligiga qarab uning tarkibi va zichligi ozgarib boradi. Havo hayvon va boshqa organizmlar
uchun nafaqat yashash muhiti, balki ekalogik omil sifatida ham ahamiyatlidir. Uning kimyoviy tarkibi
yerning evolyutsyasi jarayoni kechishidan tashkil topgan. Havo tarkibida 78, 08% azot, 20, 95%
kislorod, 0, 93% argon, 26% suv bug’lari mavjud. Hayvonlar uchun yashash muhitining asosiy
elementi - kislorod, yerda kislorod yaratuvchi yagona manba
__
yashil o’simlikdir. Kislarodni
o’simlik fotosintez jarayonida hosil qiladi. Ammo atmosferaning sanoat chiqindilari, transport
vositalaridan chiqqan zaxarli gazlar bilan ifloslanishi havoda uglerod dioksidi, vodorod, oltingugurt
oksidi, azod oksidi, uglerod oksidi miqdorini ko’payishiga olib keladi. Bu esa atrof-muhit holatigagina
emas, balki kishlar salomatligiga ham salbiy tasir ko’rsatadi.
Relef
-
bu tashqi ko’rinishi, kattaligi, yuzaga kelishi, yoshi va rivojlanish tarixi bo’yicha har xil
yer sirtini shakillantirish majmuidir. Relef iqlimnning shakillanishiga tasir qiladi, daryolar oqimi
yo’nalish va xarakteri unga bog’liq. O’smlik va hayvonot olami tarqalishi hususiyatlari u bilan
chambarchas bog’langan.
Biotik omillar.
Ekalogik o’zaro ta’sirlar odatda, nihoyatda murakkab xarakterga ega bo’lib
ko’plab omillarga bog’liq va turli sharoitlarga har xil kechadi. Shuning uchun ekalogik o’zaro
tasirlarning oqibatlarini oldindan bilib bo’lmaydi. Ikki turning ancha mustahkam o’zaro foydali
aloqalar (+ +)
mutualizm
deyiladi. Bunday o’zaro foydali aloqada har ikkala turning ishtirok etishi
shartdir.Har ikki organizm uchun foydali hisoblabgan bunday o’zaro munosabatlar simbiotik
munosabatlar deb nomlanadi. Masalan changlanuvchi o’smliklar hosil qilishga bog’liq, meva va
urug’lar tarqatuvchi hasharotlarning o’zaro aloqasi bunga misol bo’la oladi
Bir tur boshqasiga zarar ham, foyda ham keltirmay, o’zi uchun foyda ustunlikka ega bo’lsa,
bunday o’zaro munosabatlbaar shakli
kommensalizim
(+ 0) deb ataladi. Masalan, akulalar terisiga
yopishib olib, undan oziqa qoldiqlari bilan hayot kechiruvchilar kirilipala, shuningdek, baliqlar terisiga
yopishib yashovshi gidroid poliplar va boshqa hayvon o’rtasidagi munosabatlarni ko’rsatish mumkin.
Parazitizm - shunday biotik munosabatki, bunda bir turdagi organizm (parazit)lar boshqa turdagi
organism ( xo’jayini )ning to’qimalari yoki oziq moddalari hisobiga yashaydi. P arazitim yirtqichdan
farqli olaroq papazit organism – xo’jaenini darxol o’ldirmaydi.
|
| |
