27
1905 yili ingliz fizigi J.Tomson atom tuzilishi to’g’risida quyidagi fikrlarni
aytdi. “Atom – musbat zaryad bilan to’lgan sharchadir. Bu sharchaning hajmida
har biri manfiy zaryadning eng kichik bo’lagiga ega bo’lgan elementar zarrachalar
– elektronlar bir tekisda tarqalgan. Elektronlar zaryadining yig’indisi atomning
butun hajmiga tekis tarqalgan musbat zaryadga teng”. Atomning bu modelini to
ingliz fizigi Rezerford atom tuzilishini o’rganish sohasida ajoyib tajribalar
o’tkazganiga qadar hamma e’tirof etib kelgan.
Atomning J.Tomson taklif etgan dastlabki modeliga asosan, moddadan
musbat zaryadli zarralar, masalan,
zarralar
deyarli o’ta olmasligi kerak edi.
Ammo Rezerford o’tkazgan tajribalar butunlay teskari hodisani, ya’ni
zarralar
ko’p hollarda modda qatlamidan o’tib ketayotganini va tekshirilayotgan modda
qatlami orqasiga qo’yilgan ekranda stsintillyatsiya kuzatilishini ko’rsatdi.
Tajribalarning natijasiga qarab Rezerford atomning J.Tomson taklif etgan modelini
qayta qarab chiqishga majbur bo’ldi. Chunki Rezerford o’tkazgan tajribalar
natijalari J.Tomson nazariyasiga qarama-qarshi bo’lib chiqdi.
Rezerford tajribalaridan so’ng atomning “planetar” modeli deb atalgan
yangi modelini N.Bor taklif qildi va bu modelni hamma olimlar e’tirof etdilar.
Atomning planetar modeli, elementlarning kimyoviy xossalari nuqtai nazaridan
qaraganda elementlarning davriy jadvaliga batamom muvofiq kelganga o’xshaydi,
biroq bundan keyingi tekshirishlar planetar modelni bir qadar oydinlashtirish zarur
bo’lib qolganligini ko’rsatdi. Keyingi tekshirish va natijalar atom yadrosi, uning
tarkibi, yadroning proton bilan neytronlardan tuzilish modeli, elementlarning atom
og’irliklari va ularning Mendeleev jadvalidagi tartib raqami orasidagi tafovutni
bartaraf qildi.
Yuqoridagilarga asosan o’quvchilarga atom modellarining evolyutsion
tarzda rivojlanib kelganligini va ularning qisqacha izohlanishini ko’rsatib berish
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Chunki ularning tuzilishi haqidagi
ma’lumotlar adabiyotlarda berilgan bo’lsada, evolyutsion rivojlanib kelgan
bilimlarning tasavvurga keltirish uchun atom modellari shakllari berilgan emas va
biz ularni qo’llanmalarga kiritilishini tavsiya etamiz.
