O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

259 
chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xo’jaligi 
korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi 
hayvonlar, yem-xashak, urug’lik fondlari, kimyoviy o’g’itlar, xizmat muddati bir 
yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – inventarlar, yoqilg’i va 
moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xo’jaligida 
aylanma kapitalning ko’pgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida 
bo’ladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida 
kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab 
chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi. Shuni 
ham ta’kidlash kerakki, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori 
yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bog’liq bo’ladi. Yerning tabiiy, biologik, 
iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xo’jaligida mavjud 
bo’lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu 
omillardan to’laroq foydalanish har bir xo’jalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar 
qishloq xo’jalik mahsulotining bevosita ko’payishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning 
qiymatini oshirmaydi, ya’ni qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar 
bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish 
vaqti o’rtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq bo’ladi. Masalan, 
qishloq xo’jaligida turli ekinlarni ekib bo’lingandan to hosil yig’ishtirib olinguncha 
ishlab chiqarish vaqti davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xo’jalik 
ekinlari mehnat ta’sirida bo’lgan kunlar hisoblanadi. 
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. 
Bu hol qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan mehnat vositalaridan, ya’ni kombayn, turli 
ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita ta’sir o’tkazadi. 
Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning ma’lum muddatlaridagina 
foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan, seyalkadan ekish 
davomida foydalanilsa, g’alla o’rish kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 
20-30 kun yig’im-terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq 
xo’jaligida mehnatning kapital va energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab 
chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori bo’lishini taqozo qiladi, lekin bu 
yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xo’jaligi 
ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida 
aylanma mablag’larning sarfi bir me’yorda bo’lmaydi. Qish va yoz mavsumlarida 
xarajat qilinadigan aylanma mablag’lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. 
Masalan, qish mavsumida aylanma mablag’larning ko’pgina qismi (urug’lik, yem-
xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa 
tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu 
kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda 
yuqorida sanab o’tilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning 
samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda 
aholining nisbatan zichligi va qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini 
hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib 

260 
qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar 
amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda.
O’zbekistonda amalga oshirilgan agrar islohotlarning diqqat markazida qishloq 
xo’jaligidagi yerni haqiqiy egasiga berish masalasi turadi. Shunga ko’ra, bu borada 
olib borilgan chora-tadbirlar natijasida «eng muhimi, qishloqda haqiqiy mulkdor – yer 
egasi paydo bo’ldi, uning mehnatga munosabati, o’z ishining natijalaridan 
manfaatdorligi butunlay o’zgarmoqda. Keyingi yillarda qishloq xo’jaligi ekinlaridan, 
birinchi navbatda, paxta va g’alladan eng yuqori hosil olingani, sohada ishlab 
chiqarish hajmi keskin ko’paygani dehqonchiligimizdagi tub sifat o’zgarishlarining 
samarasidir desak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz. O’tgan yili paxta xomashyosi 
yetishtirish 3 million 650 ming tonnadan, yalpi g’alla hosili esa 6 million 250 ming 
tonnadan oshib ketgani buning yaqqol tasdig’idir»
63
. 
2008 yilda ham qishloq xo’jaligi tarmog’ida muhim ijobiy natijalar qo’lga 
kiritilib, o’tgan yilga nisbatan 4,5 foiz o’sishga erishildi. 3 million 410 ming tonna 
paxta xomashyosi tayyorlandi, 6 million 330 ming tonna g’alla, shu jumladan, 6 
million 145 ming tonna bug’doy etishtirildi
64
. Aksariyat qishloq xo’jaligi mahsuloti 
turlarini ishlab chiqarish bo’yicha o’sishga erishildi (13.1-jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki,
2008 yilda qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibida 
kartoshka (117,7%),
poliz mahsulotlari (116,8%), sabzavotlar (111,7%) yetishtirish 
nisbatan ahamiyatli darajada o’sgan bo’lsa, faqat uzum o’tgan yilga taqqoslaganda 
89,9% darajasida yetishtirilgan.
O’zbekistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo’lganligi sababli 
yerga bo’lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari alohida 
ajratib tahlil qilinishi lozim. 

Download 8,58 Mb.