305
kamayishi natijasida mahsulot birligiga harajatlarning ko’payishi yalpi taklifning
qisqarishiga olib keladi.
3.
Huquqiy me’yorlarning o’zgarishi.
Korxonalar o’z faoliyatida amal
qiladigan huquqiy me’yorlarning o’zgarishi mahsulot birligiga to’g’ri keladigan
xarajatlarni va yalpi taklifni o’zgartirishi mumkin.
Huquqiy me’yorlar o’zgarishining ikki turi mavjud:
a) soliq va subsidiyalarning o’zgarishi;
b) davlat tomonidan tartibga solish tavsifi va usullarining o’zgarishi.
Korxonalardan olinadigan soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i, ish haqi fondiga
nisbatan ajratmalar)ning oshishi mahsulot birligiga xarajatlarni ko’paytirishi va yalpi
taklifni qisqartirishi mumkin.
Korxonaga davlat tomonidan beriladigan subsidiyalarning ortishi yoki soliq
yukining kamayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va yalpi taklifni
oshiradi.
Davlat tomonidan tartibga solish tavsifi va usullarining o’zgarishi ham ko’p
hollarda mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarini va shu orqali yalpi taklifni
o’zgartiradi.
3. Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanat
va uning o’zgarishi
Yuqorida yalpi talab mamlakat miqyosida iqtisodiyotning hamma bo’limlarida va
tarkibiy qismlarida yaratilgan turli tovar va xizmatlarni sotib olishga mo’ljallangan
pullar miqdori sifatida, yalpi taklif esa iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va hududlari,
korxona va tashkilotlarida sotish uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning
yalpi miqdori sifatida namoyon bo’lishini aytib o’tgan edik.
Endi shuni ta’kidlash joizki, milliy bozorda, oldi-sotdi jarayonida pul egalari,
ya’ni iste’molchilar ixtiyoridagi pullar tovar va xizmatlar egalariga, aksincha
yaratilgan tovar va xizmatlar esa pul egalariga o’tishi lozim. Boshqacha aytganda
tovarlar dunyosi bilan pul dunyosi o’rtasidagi harakat qarama-qarshi oqim hosil qiladi.
Buning uchun esa pul egalari sotib olmoqchi bo’lgan tovar va xizmatlar tarkibi,
miqdori, sifati hamda narxi bo’yicha ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar turi,
miqdori, sifati hamda qiymati bilan mos tushishi lozim. Bunday moslikning qanchalik
ta’minlanishi turli bozorlar orqali aniqlanadi va tartibga solinadi. Bu moslik darajasi
yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanat va uning o’zgarishi orqali aniqlanadi.
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi nisbatni quyidagi chizma orqali ifodalash
mumkin (15.6-chizma). Albatta, real hayotda bunday to’liq muvozanatlik sodir
bo’lishi juda qiyin va murakkabdir. Lekin tovar va xizmatlarning u yoki bu turlari,
miqdori va sifati bo’yicha mos kelish hollari uchrab turadi. Yalpi talab bilan yalpi
taklifning bir-biriga mosligi iqtisodiy muvozanat deb ham yuritiladi.
