Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk

Download 8,58 Mb. Pdf ko'rish
bet	65/652
Sana	11.07.2024
Hajmi	8,58 Mb.
	#267370

1 ... 61 62 63 64 65 66 67 68 ... 652

Bog'liq
IQTISODIYOT NAZARIYASI

3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk
ob’ektlari va sub’ektlari
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish
hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan,
mulkchilik munosabatlari – bu mulkka egalik qilish,
foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka
egalik qilish
mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim
hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda
foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol
qilib keltirish mumkin. Mulkdan
foydalanish
– bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda
ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni
o’zlashtirish
yuz
berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini
bildiradi. Mulkni
tasarruf etish
– bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir.
U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi holatlarni
erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo’ladi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari
(egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu
munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli
doirasida ham farqlanishi mumkin.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini
o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va
bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy
kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni
mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik
faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Agar mulk
iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda
foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy»
kategoriya sifatida qoladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga
nisbatan faqat bo’ysunuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish
vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan
foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy me’yorlari (egalik qilish,
tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan
ko’rinishi hisoblanadi.
Huquqiy me’yorlar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza
qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan, ular tovar ishlab
chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol
o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy
qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida

64
ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo
bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy me’yorlari, birinchidan, ishlab chiqarish
vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki
jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan
qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish
usullarini belgilab beradi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib
qo’yadi.

Download 8,58 Mb.

1 ... 61 62 63 64 65 66 67 68 ... 652

Download 8,58 Mb.

Pdf ko'rish