|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi
|
| bet | 33/194 | | Sana | 25.11.2023 | | Hajmi | 0,75 Mb. | | #105264 |
Bog'liq O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi n-hozir.org1-ilova
Mavzu: Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar. ITI ni atrof-muhitga ta’siri
Reja:
Insonga tabiatni ta’sir etish yo’nalishlari
Insonning tabiatga ta’siri
Ekologik inqirozlar
4 Tabiatni muhofaza qilishni shakllari va aspektlari
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Tabiat va jamiyat orasidagi
munosabatlar, ITI ni atrof muhitga ta’siri to’g’risida talabalarda aniq
tasavvur hosil qilish
O’quv faoliyatining natijasi: Tabiat va jamiyat orasidagi
munosabatlar, ITRni atrof muhitga ta’siri to’g’risida talabalarda aniq
tasavvur hosil qiladi.
Tayanch so’zlar: Ekologik muvozanat, ekologik halokatlarni, ekologik muammolarni
1-ilova
B.B.B. usuli asosida tarqatma materiallar
T/r
|
Bilaman
|
Bilaman (+)
Bilmayman (-)
|
Bildim (+)
Bilmadim (-)
| |
1
|
Ekologik muvozanat nima?
|
|
| |
2
|
Ekologik halokat
|
|
| |
3
|
Koevolyutsiya
|
|
| |
4
|
Noyob turlar
|
|
| |
5
|
Tuproq eroziyasi
|
|
| |
6
|
Tuproq sho’rlanish
|
|
| |
7
|
Tuproqlarni eroziyadan muhofaza qilish
|
|
|
Mavzu: Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar. ITI ni atrof
muhitga ta’siri
Hozirgi davrda jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlarining tez sur’atlar bilan o’sishi, tabiatdan pala-partish foydalanish va o’zlashtirish natijasida ekologik muvozanat buzilib, ekologik tanglik yuzaga keldi.
Ekologik tangliklar o’z navbatida avj olib, sayyoramizning ba’zi mintaqalarida ekologik halokatlarni keltirib chiqaradi. ekologik tanglikning tinmay kuchayib borishi ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. ekologik muammolar o’z vaqtida hal qilinmasa muayyan hududga ekologik halokat xavfini olib keladi.
Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ta’siri bilan bog’liq holda tabiatning ham insoniyatga aks ta’siri tushuniladi (1-jadval).
1-jadval.
Ekologik muammolar
T/r
|
Global (umumbashariy)
|
Regional (mintaqaviy)
|
Lokal (mahalliy)
|
1
|
Chuchuk suv muammosi
|
Orol va Orolbo’yi muammosi
|
Har qanday hududda yuzaga kelgan muammolar
|
2
|
Ozon qatlamining siyraklashishi
|
Chuchuk suv muammosi
|
Masalan: Toshkent shahrida havo avtotransport bilan ifloslanish
|
3
|
Atmosferaning “dimiqish”
|
Cho’llanish jarayoni
|
|
4
|
Pestitsidlardan foydalanish
|
O’simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi
|
|
5
|
O’simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi
|
Pestitsidlardan foydalanish
|
|
6
|
Aholi sonining ortishi
|
Radioaktiv ifloslanish
|
|
7
|
Cho’llanish jarayoni
|
Kosmonavtika
|
|
8
|
Chiqindilarning ko’payishi
|
|
|
2-ilova
Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar. F.T. I.
Inson paydo bo’lgandan boshlab, tabaitga ta’sir etadi. O’z navbatida tabiat insonga ta’sir o’tkazib keladi.
Insonga tabiatning ta’siri quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
- To’gridan-to’g’ri salomatligiga va ko’payishiga;
- Tabiiy zarur ne’matlarning bor-yo’qligiga;
- Tabiat tomonidan insonlarni xarakat qilishga majbur qilish va rag’batlantirish;
- Mehnat vositalarining bor-yo’qligi.
- Tabiiy resurslarning bor-yo’qligi (okean, tog’lar, cho’llar, botqoqlar va h).
Insonning tabiatga ta’siri tarixiy rivojlanish davomida turlicha bo’lgan. Dastlabki davrlarda inson yirik xayvonlar singari ta’sir etgan va tabiiy zanjirda ma’lum joy egallagan. Ishlab chiqarish qurollarining paydo bo’lishi, avvaldan foydalanish bu muvozanatning buzulishiga olib keldi. Kichik maydonlarda ekologik (maxalliy) inqirozlar vujudga keldi. Tabait o’zini-o’zi xususiyati bo’lgani uchun inson ta’siri to’xtatilgandan keyin 3-8 yilda tiklanar edi.
Dehqonchlik va chorvachilikning paydo bo’lishi, davlatlarning shaklanishi o’zaro urushlar olib borilishi bir muncha kattaroq xududlarda ekologik (regional) inqirozlarnng yuzaga kelishiga olib keldi. endi tabiat o’zining o’zi tiklash xususiyatini yo’qotdi va insonning ko’magi talab etiladi.
Hozirgi kunda regional ekologik inqirozlarga Orol bo’yi, Baykal, Buyuk ko’llar, Chernobil va boshqalarni misol qilish mumkin.
Hozirgi kunda regional inqirozlar chegaralari kengayib, global ekologik inqirozga aylanishi havfi paydo bo’ldi.
Insonning tabiatga ta’siri 20 asrda juda kuchaydi. Bu davr fan texnika revolyutsiyasi davri deb ataladi.
Bu davrni quyidagi yo’nalishlar bo’yicha ta’riflash mumkin:
Tabiiy modda va materiallarga talabning keskin ortishi.
Tabiatda bo’lmagan modda va materiallarni sintez qilish va undan keng foydalanish.
Urbanizatsiya.
Demografik portlash.
avvallari foydalanilmagan energiya manbalaridan keng foydalanish (neft, gaz, atom, elektr-energiya).
Ommaviy qirish qurollarini kashf qilinishi, sinalishi va foydalanilishi.
|
| |
