O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston milliy universiteti mavzu: dasturlash tillari haqida tushuncha

Ma'lumki, har bir EHM o'zining buyruqlar (komandalar) sistemasi va mashina tiliga ega. Bu til ma'lum qonun-qoidalar asosida yozilgan 0 va 1 raqamlari ketma-ketligidan iboratdir. Bu qonun-qoidalar asosan, ma'lum bir EHM qurilmalarining tuzilishiga bog’liq bo'lib, aynan shu quruq mashinalari uchun o'rinlidir. Har bir EHM o'zining tilida yozilgan dasturnigina tushuna oladi va uni ijro etadi. Masalan, ikkinchi avlodga tegishli BESM-6 mashinasida ifodani hisoblash dasturi quyidagicha bo'lishi mumkin:

V uchun 000 100 000 000 – makon;

S uchun 000 100 000 001 – makon;

А uchun 000 100 000 010 – makon.

Bu dasturda quyidagi amal kodlari ishlatilgan:

00 001 000 – xotiradagi sonni jamlagichga chaqirish;

00 001 111 – jamlagichdagi songa xotiradagi sonni ko'paytirish va natijani jamlagichda saqlash;

00 000 100 - jamlagichdagi songa xotiradagi sonni qo'shish va natijani jamlagichda saqlash.

Xuddi shu dasturni o'zi “ES” (edinaya sistema) EHM yoki boshqa turkum EHM lar uchun butunlay boshqa ko'rinishda bo'lishi mumkin.

O'z-o'zidan ko'rinib turibdiki, hatto sodda dasturlarni mashina tilida yozish ancha mushkul ish ekan. Chunki dastur tuzish jarayonida hamma amal kodlari jarayonini bilish, kerakli registr indekslarini tanlash va har bir o'zgaruvchiga ajratilgan xotira joyning makonini bilish va hokazo talab etiladi. Shu va shunga o'xshash qiyinchiliklarni bartaraf etish maqsadida, belgilash (simvolik) tillar (avtokodlar, assemblerlar) yaratildi. Avtokod va assemblerlar dasturlash jarayonini avtomatlashtirishda birinchi qadam hisoblanadi. Bu tillarda dastur yozish mashina tilida dastur yozishdan oson va qulay. Lekin qar bir mashina turi o'zining avtokodi yoki assembleriga ega va uni shu mashinaning o'zigina tushunadi. Yuqorida keltirilgan dasturni BESM-6 mashinasining avtokodida (BEEHM) quyidagicha yozish mumkin:

ЧТ V

УМН S

СЛ А

Bunda xotiradagi sonni jamlagichga chaqirishda ChT (ChTeniya), ko'paytirishda UMN (UMNojenie) va qo'shishda SL (SLojenie) kabi mazmunli belgilashlar (mnemonikalar) ishlatiladi.

Xuddi shu dasturni “ES” (edinaya sistema) EHM larining assembler tilida ham har bir o'zgaruvchining mashina xotirasida qanday qolipda (formatda) joylashganligiga qarab, quyidagicha ko'rinishlarda yozish mumkin:

So’z qolipi	O’nlik qolip	Suzuvchi vergullik qolip
Л – 3, Б М – 2,C А – 3, А	ЗАП-З,Б МП-З,C АП-З,А	ЛЕ-2,Б МЕ-2,C АЕ-2,А

Bu dastur lavhalaridagi belgilashlar ham biror mazmun ifodalaydi, ya'ni L (Load)–yuklash, M (Multiply)–ko'paytirish, A (Add)-qo'shish, Zap (Zero And Add)–tozalash va qo'shish.

Yuqorida keltirilgan dastur lavhalarini mashina to'g’ridan-to'g’ri bajara olmaydi, chunki mashina tilida CHT, UMN, SL A, V, S, L, EAP kabi belgilashlar yo'q. Ana shu belgilashlarni mashina tiliga o'tkazish uchun tarjimon dasturlar (translyatorlar) yaratilgan. Translyatorlarning o'zi ham mashina tilida tuzilgan dasturdan iboratdir. Bu dasturning ijrochisi mashinaning o'zidir, ya'ni EHM o'zi belgilashlar tilida tuzilgan dasturni o'z tiliga o'tkazib oladi. Demak, biz tuzgan dastur translyatorlar uchun boshlang’ich ma'lumot rolini o'ynar ekan. Ana shunday tarjima qiluvchi dasturlar (algoritmlar) ni yaratish dasturlar sohasida muhim rol o'ynaydi.

Ammo mashinalar soni va xillarini keskin ko'payishi, bir mashina tilida yoki avtokodi (assembleri)da tuzilgan dasturni boshqa mashinaning tushunmasligi (chunki assemblerlar qam mashinaga boqliq til), bu soha bo'yicha mutaxassis bo'lmagan EHM dan foydalanuvchilar uchun dastur yaratishning juda qiyinligi katta-katta muammolarni keltirib chiqaradi va EHM dan foydalanish samaradorligini keskin kamayishiga sabab bo'ladi. Bu va shunga o'xshash muammolarni hal qilish maqsadida yangi tillar, ya'ni mashinaga bog’liq bo'lmagan tillar – algoritmik tillar yaratildi. Bu algoritmik tilni mashina tushunishi uchun mashina tilida yaratilgan translyatorlar yaratildi. Bunday translyatorlar qar bir mashina uchun bir marta tuziladi. Bu turdagi translyatorlar algoritmik tildan to'g’ridan-to'g’ri mashina tiliga yoki avval avtokod yoki assemblerga, so'ngra esa belgilashlar tilidan mashina tiliga tarjima qiladi. Tarjima qilish jarayonini ham mashinaning o'zi bajaradi. Umuman algoritmik til yaratish qiyin emas, lekin shu yaratilgan algoritmik tildan mashina tiliga tarjima qiluvchi tilmoch dasturlarni yaratish og’ir masaladir.

Hozirgi kunda turli-tuman algoritmik va dasturlash tillari mavjud. Algoritmik tilga misol qilib A. P. Ershov boshchiligida yaratilgan algoritmik tilni misol qilib keltirish mumkin. Dasturlash tillarining dastlabkisi FORTRAN tilidir. U hisoblash xarakteridagi masalalarning algoritmini yozish uchun qulaydir. Bu til 1954 yilda prof. J.V.Bekus boshchiligidagi bir guruh amerikalik mutaxassislar tomonidan yaratildi. Fortran inglizcha FORmula TRANslation (FORTRAN) so'zlaridan olingan bo'lib, formulani tarjima qilish degan ma'noni bildiradi. Hozir FORTRAN tilining bir qancha ko'rinishlari (oiladoshlari) mavjud.

Murakkab tarmoqlangan hisoblash jarayonlarining algoritmini yozishga mo'ljallangan tillardan biri Algol-60 (1960 yilda yaratilgan) tilidir. Algol so'zi inglizcha ALGOritmic Language (ALGOL) so'zlaridan olingan bo'lib, algoritmik til demakdir. Algol tilining Algol-68 oiladoshi ham mavjud.

Dasturlashni o'rganishni boshlovchilarga mo'ljallangan dialog sistemasida ishlaydigan turli-tuman jarayonlar algoritmini tuzishga qulay bo'lgan tillardan biri BEYSIK (BASIC) tilidir.

KOBOL va ALGEK tillari iqtisodiy masalalarning algoritmini yozishga, SNOBOL va LISP tillari esa satrlarni qayta ishlashga mo'ljallangan.

Ko'p imkoniyatlarga ega bo'lgan tillardan biri PL 1 (PL 1 – Programming Language 1) dasturlash tilidir. Bu tilning birinchi ko'rinishi 1964 yilda yaratilib, NPL deb nomlangan va FORTRAN, ALGOL, KOBOL kabi tillarning imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.

1970 yilda N.Virt yangi tilni yaratdi, bu til mashhur olim Blez Paskal nomi bilan, ya'ni Paskal deb ataldi.

Bu tillardan tashqari maktabda o'quv jarayonlarini ta'minlash uchun “ShKOLNISA” sistemasi ham mavjud. Bu sistemadan AGAT turidagi kompyuterlar yordamida foydalanish mumkin. Sistema sobiq ittifoq FAsi Sibir bo'limining hisoblash markazi, Novosibirsk Davlat universiteti va Novosibirsk shahridagi maktablararo o'quv ishlab chiqarish kombinati xodimlari hamkorligida yaratilgan bo'lib, uning tarkibida “ROBIK”, “RAPIRA”, “ShPAGA” kabi til va sistemalar mavjud. “ROBIK” tilining birinchi ko'rinishi 1975 yilda yaratilgan bo'lib, kichik va o'rta yoshdagi (8-11 yosh) maktab o'quvchilarini dasturlashga o'rgatishga mo'ljallangan. “RAPIRA ” tilining birinchi ko'rinishi 1978 – 1979 yillarda yaratilgan bo'lib, o'rta va yuqori yoshdagi (11 – 17 yosh) maktab o'quvchilariga mo'ljallangan. Bu ikki tilda dasturlar rus tilida yoziladi. “ShPAGA” sistemasi grafik chizish uchun mo'ljallangan sistemadir.