68
muhitdan muhitga o`tishida sinish hodisasi sababchidir. Yoruglikning sinish
qonuni quyidagicha tariflanadi:
Tushuvchi va singan nurlar ikki muhit chegarasiga nurning tushish
nuqtasi orqali o`tkazilgan perpendikulyar bilan bir tekislikda yotib, tushish
burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati berilgan ikki muhit
uchun o`zgarmas kattalikdir, yani
n
=
β
α
sin
sin
(131)
bunda n–muhitning nisbiy sindirish ko`rsatkichi yoki ikkinchi muhitning
birinchi muhitga nisbatan sindirish ko`rsatkichi deyiladi.
Endi muhitning absolyut sindirish ko`rsatkichi haqida to`htab o`taylik.
Biror muhitning vakuumga nisbatan sindirish ko`rsatkichi uning absolyut
sindirish ko`rsatkichi deyiladi.
Muhitlarning ana shu n
1
va n
2
absolyut sindirish ko`rsatkichilari,
yoruglikning tushish
α
va
β
sinish burchaklari sinuslari, yoruglikning shu
muhtlardagi tezliklari
1
υ
va
2
υ
hamda muhitlarning nisbiy sindirish
ko`rsatkichlari orasida quyidagi munosabat o`rinli:
1
2
2
1
sin
sin
υ
υ
β
α
=
=
=
n
n
n
(132)
Shuni eslatib o`tamizki, normal sharoitda havoning absolyut sindirish
ko`rsatkichi vakuumning absolyut sindirish ko`rsatkichiga deyarli teng, yani 1
ga (aniqrogi 1,000292 ga) teng. Ana shu sababli amaliiotda asosan muhtlarning
havoga nisbatan sindirish ko`rsatkichi ishlatiladi. Istalgan muhitning havoga
nisbatan sindirish ko`rsatkichi 1 dan katta sondir, chunki
β
α
>
bo`lgani uchun.
Yoruglik sindirish ko`rsatkichi katta bo`lgan muhitdan (masalan
shishadan, suvdan) sindirish ko`rsatkichi kichikroq muhitga (masalan, havoga)
o`tganda to`la ichki kaytish hodisasi kuzatilishi mumkin. Masalan, yoruglik
havoga nisbatan sindirish ko`rsatkichi n ga teng bo`lgan shishadan havoga
o`tayotgan bo`lsin. Bu holda shisha birinchi, havo esa ikkinchi muhit bo`lib
hizmat qiladi. U vaqtda sinish qonunini quyidagicha yozish mumkin:
n
1
sin
sin
=
β
α
Bundan
β
α
sin
sin
=
⋅
n
(133)
Bu erda n>1 bo`lganligidan
α
β
>
yani sinish burchagi tushish
burchagidan katta.
Demak, tushish burchagini orttira borgan sari, masalan chegaravii 90
0
qiymatga sinish burchagi
β
tezroq erishar ekan. Bu sharoytda singan nur ikki
muhit chegarasi bo`ylab tarqaladi. Endi tushish burchagini yana orttira borsak,
singan nur yo`qolib, tushgan yoruglik batamom birinchi muhitga qaytganini
ko`ramiz, Bu hodisa to`la ichki qaytish deyiladi. Tushish burchagining sinish
burchagi 90
0
ga teng bo`lgandagi qiymati
0
α
to`la qaytish chegaraviy burchagi
deyiladi:
n
1
sin
0
=
α
(134)
69
Ravshanki, chegaraviy burchak turli materiallar uchun turli qiymatlarga
ega. Masalan, havoga nisbatan olganda, suv uchun
5
3
48
0
0
′
=
α
shisha uchun
0
5
41
0
0
′
=
α
, olmos uchun
0
4
24
0
0
′
=
α
.
To`la ichki qaytish hodisasi hozirgi vaqtda tehnikada, ainiqsa, tola
optikasi sohasida keng qo`llanilmoqda. Buning uchun yoruglikni kam yutuvchi
va egiluvchan mahsus moddadan, chunonchi, shishadan kvarc shishasidan
yasalgan ingichka silindrsimon tolalar yasalib uning sirtiga sindirish ko`rsatkichi
kichikroq bo`lgan shaffof material qatlami qoplanadi. Ana shunday tola bo`ylab
turli qonuniyatlar bilan o`zgaruvchi yoruglik signallari uzoq joylarga uzatish
mumkin. Masalan, bu signallar telefon gaplaridan, televedenie malumotlaridan
iborat bo`lishi mumkin va hakozo.
Shaffof materialdan (masalan,kvarcdan) yasalgan prizmagan tushayotgan
S nurning yo`lini tekshiraylik. Prizmaning ASD burchagi
γ
sindirish burchagi
deyiladi. Prizmagan tushgan nur undan chiqquncha ikki marta sinadi.
Tekshirishlar quyidagi qonuniyat mavjud ekanligini ko`rsatadi.
Nurning ogish burchagi prizmaning
δ
sindiruvchi burchagiga, prizma
materialining n sindirish ko`rsatkichiga va yioruglikning
α
–tushish
burchagiga bogliq.
