O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti “ Chorvachilik va o

56 
natijalarni bevosita texnik tizimlarni avtomatik boshqarish uchun foydalanishdan 
iboratdir. 
Amaliyot juda keng ko‘lamdagi fizikaviy kattaliklar qiymatini, ko‘pincha
juda tez (sekundning milliarddan bir ulushlarida), yuqori aniqliqda (xatolik 
o‘lchanayotgan qiymatning 10 % idan kichik) va nafaqat inson sezgi organlari 
to‘g‘ri ilg‘ay olmaydigan, balki hayot uchun sharoit bo‘lmagan holatlarda ham 
aniqlashni talab qiladi. Shu kunlarda fanga yuzdan ortiq har xil fizikaviy kattaliklar 
ma’lum bo‘lib, ularning 70 dan ortig‘ini o‘lchash mumkin. Hozirgi kunlarda fan va 
texnikaning rivojlanishi tufayli ilgari o‘lchab bo‘lmaydi deb hisoblangan 
kattaliklarni o‘lchash va baholash imkoni yaratilmoqda. Masalan Sankt Peterburg 
aloqa instituti olimlari hidni o‘lchash borasida birmuncha yutuqlarni qo‘lga 
kiritganlar. Bu xususda buyuk italiyalik olim Galileo Galileyning quyidagi so‘zlarini 
eslab o‘tish o‘rinli bo‘ladi: - “O‘lchash mumkin bo‘lganini o‘lchang, mumkin 
bo‘lmaganiga esa imkon yarating”. Kondensatorning elektr sig‘imi, nurlanish 
oqimi, erigan metallning temperaturasi va atomning magnit maydoni kuchlanganligi 
kabi kattaliklarni maxsus texnikaviy vositalar-o‘lchash o‘zgartkichlari, asboblari va 
tizimlaridan foydalanmasdan o‘lchashni amalga oshirish mumkin emas. Bularning 
hammasi ongimizga, hayotimizga shunchalik singib ketganki, aksariyat hollarda biz 
ularning atrofimizda mavjud ekanligini sezmaymiz. Hamma joyda: uy-ro‘zg‘or va 
ishlab chiqarishda, dalada va kasalxonada, avtomobilda va ilmiy laboratoriyada ular 
bizning beg‘araz va tengsiz yordamchilarimizdir. 
Ishonch bilan aytish mumkinki, o‘lchash inson ongli hayotining asosini 
tashkil etadi. Bu borada ko‘plab olimlar o‘lchash texnikasining rivojiga munosib 
hissa qo‘shganlar. Ular ichida birinchi navbatda quyidagilarni: Ahmad Farg‘oniy, 
Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ulug‘bek, Mixail Lomonosov, Dmitriy 
Mendeleev va boshqalarni alohida ko‘rsatib o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Ahmad 
Farg‘oniyning “Miqyosi Nil”, ya’ni Nil daryosining sathini tutash idishlar 
qonuniyati asosida o‘lchash va uning natijasiga ko‘ra yilning yog‘ingarchiligi va 
uning ekin hosiliga ta’siri to‘g‘risidagi ma’lumotlari, Ulug‘bekning “Zij jadvallari” 
da keltirgan, hozirgi kunlarda eng zamonaviy o‘lchash qurilmalarida olingan 
natijalardan juda oz tafovut qiluvchi ma’lumotlari alohida tahsinga sazovordir. 
Bundan tashqari, Forobiyning astronomik kuzatishlar va o‘lchashlar uchun maxsus 
asbob - usturlob yasash sirlari xususidagi qimmatli ma’lumotlari juda katta ham 
ilmiy, ham falsafiy ahamiyatga egadir. 
O‘lchash texnikasi ehtimollar nazariyasi, boshqarish nazariyasi va boshqa 
ilmiy yo‘nalishlar bilan birgalikda informasion-o‘lchash, ya’ni o‘zida asosiy 
informasiya olish imkonini beradigan vositalarni jamlagan (o‘lchash, nazorat qilish, 
hisoblash, tashxis, umumlashtirish va tasvirlarni aniqlash) texnikasining rivojiga 
asos bo‘ldi. Qo‘yilgan muammolarning, ularni echish usullari va olingan 
natijalarning har xilligidan qat’iy nazar, informasiya olish mobaynida asosiy 
o‘lchash, ya’ni qayta ishlash, qabul qilish va biror jarayon yoki manba haqidagi
ma’lumotni tasavvur qilish amallarini bajarish ko‘zda tutiladi. 
Xulosa sifatida metrologiyaning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, quyidagi 
muhim bosqichlarni keltirishimiz mumkin. 

57 
- 1791 yilda metr etaloni Fransiyada qabul qilinishi (1 metr Er meridiani 
uzunligining 1x10
-7
bo‘lagiga teng qilib olinganligi); 
- 1875 yilda Parijda 17 davlat tomonidan Xalqaro konvensiyani qabul qilinishi 
(bu esa mavjud metrik sistemaning takomillashtirishga qaratilgan bo‘lib, metr 
o‘lchov birligiga asos soladi); 
- 1893 yilda Rossiyada D.M. Mendeleev tomonidan o‘lchov va og‘irlik 
(tarozi) Bosh palatasining tashkil etilishi; 
- 1931 yilda Leningrad shaxrida o‘lchov va tarozi Bosh palatasi asosida D.M. 
Mendeleev nomidagi Butunittifoq metrologiya ilmiy tadqiqot institutining tashkil 
topishi; 
- 1960 yilda Xalqaro birliklar tizimining SI (SU) qabul qilinishi. Bu tizim 
bo‘yicha 1 metr vakumda to‘lqin uzunligining 1650763,73 teng qilib olinishi 
(Kriptonni etalon metri); 
- 1983 yilda metrni qabul qilishda yorug‘likning vakumda 1/299792458 
sekunda o‘tgan yo‘liga teng qilib qabul qilinishi; 
- 1993 yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida 
O‘zbekiston davlat Standartlash, metrologiya va sertifikasiya markazi 
(O‘zdavstandart) tashkil etildi; 
- 2002 yilda O‘zbekiston davlat standartlash, metrologiya va sertifikasiya 
markazi O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish 
(“O‘zstandart”) agentligiga aylantirildi.
Bugungi kunda ham olimlarimiz o‘lchash nazariyasi va texnikasi rivoji ustida 
tinimsiz ilmiy izlanishlar olib borishmoqda. 

Download 1,58 Mb.