55
boshlagan.
Eng qadimgi o‘lchash birliklari - antropometrik, ya’ni insonning muayyan
a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan o‘lchash
birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon- bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan
to‘rttasining
kengligi; fut- oyoq tagining uzunligi; pyad- yozilgan bosh va
ko‘rsatkich barmoqlar
orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar.
Asrlar o‘ta bizga etib kelgan ba’zi o‘lchov birliklari xozirda xam
ishlatiladi. Masalan, qadimgi janubi-sharqda “loviya doni”, “no‘xotcha” ma’nosini
bildirgan, turli qimmatbaho toshlarning o‘lchov birligi sifatida ishlatilgan -
KARAT: dorishunoslikda og‘irlik birligi qilib qo‘llanilayotgan, ingliz, fransuz, lotin
va ispan tillarida “bug‘doy doni” ma’nosi bildiruvchi -GRAN va hokazolar.
Ba’zi bir tabiiy o‘lchovlar ham uzoq o‘tmishga ega. Ularning dastlabkilaridan
biri, hamma erda ishlatiladigan vaqt o‘lchovlaridir. Munajjimlarning ko‘p
yillik
kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida yil, oy, soat
tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik erning o‘z o‘qi atrofida to‘la aylanishiga
ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning
eramizgacha bo‘lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda o‘lchashgan. Mina taxminan ikki
astronomik soat vaqt oralig‘iga teng bo‘lib, bu vaqt
mobaynida Vavilonda rasm
bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo‘lgan “mina suv” oqib
ketgan. Keyinchalik mina o‘zgarib, biz o‘rganib qolgan minutga aylandi.
Vaqtlar o‘tishi bilan suv soatlari o‘z o‘rnini qum soatlariga, ular ham vaqti
kelib mayatnikli mexanizmlarga bo‘shatib berdilar.
Insoniyat taraqqiyoti rivojlanishining ilk davrlaridanoq “moddiy” o‘lchashlar
va o‘lchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar.
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil fizikaviy kattaliklarning o‘lchamlarini
muayyan o‘lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi.
Bunday faoliyat
jarayoni va rivojlanishi davomida o‘lchashlar haqidagi fan, ya’ni
