17
sanoat korxonalarida ishlab chiqarish tizimining o‗zgarish shakllari va
yo‗llari, ishlab chiqarish faoliyatining maqsad va vazifalari, ularni amalga
oshirish yo‗llari va baholash mezonlarini o‗rganish;
ishlab chiqarish
jarayonlarining mohiyati, ahamiyati, mazmunini, asosiy va
yordamchi ishlab chiqarish, paxta tozalash korxonalarining infratuzilmasini,
mehnat va unga haq to‗lashning nazariy va amaliy masalalarini o‗rganish;
iqtisodiy islohotlarini amalga oshirish sharoitida korxonalarda boshqarishni,
ayniqsa iqtisodiy boshqarishni rejalashtirish, baholash, moliyalash,
kreditlash muammolarini echishni o‗rganish.
1.2 Korxonalarning turlari va tashkiliy-texnikaviy tizimi
Korxona
– bu xalq xo‗jaligining eng quyi hal qiluvchi ishlab chiqarish
bo‗g‗inidir. Korxonlar o‗z faoliyatini O‗zbekiston Respublikasining Asosiy qonuni
(Konstitutsiyasi) asosida olib boradi. Amaldagi Qonunda «Korxona –
huquqiy
shaxs huquqiga ega bo‗lgan, mulkchilik huquqi yoki xo‗jalikni to‗la yuritish
huquqi bo‗yicha o‗ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab
chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayirboshlaydigan, ishlarni bajaradigan,
xizmat ko‗rsatadigan, bellashuv hamda mulkchilikning boshqa shakllari teng
huquqligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq o‗z faoliyatini ro‗yobga
chiqaradigan mustaqil xo‗jalik yurituvchi sub‘ekt», - deb ta‘riflanadi.
Korxonalar yuqorida zikr etilgan qonunlar doirasida ustavi asosida ish olib
boradi. Ustavni korxonani ta‘sis etuvchi (ta‘sis etuvchilar) tasdiqlaydi.
Ushbu ustavda quyidagilar belgilab qo‗yiladi: korxonaning nomi, manzili,
faoliyat turi va maqsadlari, uning boshqaruv va nazorat organlari,
ularning
vakolati, korxona mol-mulkini tashkil etish va foydani (daromadini) taqsimlash
tartibi, korxonani tashkil etish va uning faoliyatini to‗xtatish shartlari.
Ustavga korxona faoliyatining xususiyatlari bilan bog‗liq bo‗lgan,
qonunlarga zid kelmaydigan o‗zga qoidalar ham kiritilishi mumkin.
18
Korxonaning mulkdori (mulkdorlari) o‗ziga qarashli mol-mulkka egalik
qilish, undan foydalanish va uni tassarruf etish huquqiga ega.
Korxona mulkini uning asosiy fondlari va aylanma mablag‗lari, shuningdek
qiymati korxonaning mustaqil balansida aks etadigan boshqa boyliklari tashkil
etadi. Quyidagilar korxona mol-mulkini tashkil etuvchi manbalardir: ta‘sis
etuvchilarning pul va moddiy badallari; mahsulot, ishlar, xizmatlarni sotishdan,
shuningdek xo‗jalik faoliyatining boshqa
turlaridan olingan daromadlar; qimmatli
qog‗ozlardan olingan daromadlar; bank va boshqa qarz beruvchilarning kreditlari;
kapital mablag‗ va byudjetdan dotatsiyalar; tashkilotlar, korxonalar va
fuqarolarning tekinga va xayriya maqsadlarida bergan badallari, shuningdek meros
tariqasida, ayirboshlash va sovg‗a qilish yo‗li bilan oladigan daromadlari;
O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan o‗zga manbalar.
Har xil mezon hamda ko‗rsatkichlar bo‗yicha korxonalarni quyidagi tiplarga
ajratish mumkin:
1.
Ishlab chiqaradigan mahsulotlarning ommaviyligi, takrorlanuvchanlik
darajasi va korxonalarning ixtisoslashtirilishiga ko‗ra yakka,
seriyali va
ommaviy ishlab chiqarish turlariga ajratiladi;
2.
Mulk shakllariga muvofiq: O‗zbekiston Respublikasi fuqarolarining,
shuningdek ajnabiy fuqarolarning individual (xususiy va shaxsiy) mulkiga
asoslangan, jamoa (shirkat) mulkiga asoslangan – jamoa, oila, mahalla
korxonalari, ishlab chiqarish koperativlari, aksiyali jamiyatlar, ma‘suliyati
cheklangan jamiyatlar, o‗zga xo‗jalik jamiyatlari
yoki shirkatlarga qarashli
korxonalar, jamoat, dinniy tashkilotlarning korxonalri; davlat mulkiga
asoslangan korxonalar; to‗la va ulush qo‗shib ishtirok etishga asoslangan
qo‗shma korxonalar; mulkchilikning aralash shakllariga asoslangan
korxonalar; mulkchilikning shakllaridan qat‘i
nazar kichik va ijara
korxonalari.
3.
Ixtisoslashtirish darajasi bo‗yicha korxonalar – ixtisoslashtirilgan va
ixtisoslashtirilmagan, universal va aralash korxonalarga bo‗linadi.
4.
Yirikligi bo‗yicha: yirik, o‗rta, kichik korxonalarga ajratiladi.
19
5.
Texnika
taraqqiyotining
darajasi
bo‗yicha: avtomatlashtirilgan va
avtomatlashtirilmagan; kompleks mexanizatsiyalashtirlgan korxonalarga
ajratiladi.
6.
Ishlab chiqarish texnologiyasi va jarayonlarining xususityalari bo‗yicha:
mexanik jarayonlar ko‗proq o‗rin egallaydigan, kimyoviy jarayonlar ko‗proq
o‗rin egallaydigan.
7.
Mahsulotning iqtisodiy yo‗nalishi bo‗yicha: ishlab chiqarish vositalarini
ishlab chiqaruvchi hamda iste‘mol buyumlarini ishlab chiqaruvchi
korxonalar.
Korxonalar bir qancha belgilari bilan tavsiflanadi. Uni tavsiflovchi asosiy
belgilaridan biri – uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning ishlab chiqarish –
texnikaviy birligidir.
Korxonaning
ishlab chiqarish – texnikaviy birligi
deb, uning barcha tarkibiy
qismlarning bir-biri ma‘lum tartibda ishlab chiqarish jarayonining ma‘lum ketma-
ketlikda bajarilishiga karab bog‗langanligi va bir-birini o‗zaro ta‘minlashiga
aytiladi.
Korxonaning
iqtisodiy birligi
deganda uni tashkil
qiluvchi hamma tarkibiy
qismlarning rejalari bozordagi o‗zgarishlarni hisobga olgan holda korxonada
belgilangan yagona reja asosida tuzilishi hamda hisobot, moddiy, texnikaviy,
iqtisodiy va rag‗batlantirish mablag‗larining umumiyligi tizimi tushuniladi.
Korxonaning
tashkiliy birligi
uning tarkibiy qismlarini bog‗lovchi yagona
tashkiliy tizim va yagona rahbar organga ega ekanligi bilan ifodalaniladi.
Bugungi kundagi eng muhim masala – bu kichik va o‗rta korxonalarni
rivojlantirish, ularga keng imkoniyatlar va imtiyozlar tashkil qilib berishdir.
