Investitsion faoliyat samaradorligini tahlil qilishda vaqt omilini hisobi.
Vaqt omili hisobi loyiha samaradorligini baholashning muhim tamoyillaridan
biridir. Bu hisob pullarning vaqtdagi qiymati nazariyasi tushunchalariga
asoslanadi, unga ko‗ra bittagina pul summasi vaqtda joriy paytga nisbatan,
masalan, inflyasiya, pul mablag‗laridan muqobil foydalanish imkoniyatlari
(pulni innovatsion loyihaga kiritmaslik, balki bankka qo‗yish mumkin va ularning
qiymati vaqt davomida o‗zgaradi), ushbu ob‘ektga investitsilar kiritish bilan
bog‗liq xatarlar va noaniqlilik va boshqa sabablar tufayli har xil qiymatga ega
bo‗lishlari mumkin.
Investitsion qarorni qabul qilishda vaqtning har xil davrlarida amalga
oshirilgan xarajatlar va foydalarni tenglashtirishni bilish, ya‘ni bo‗lg‗usi pul
summalarini vaqtni hozirgi payti (investitsion qaror qabul qilingan payt -
0
t
)ga diskontlashtirish yo‗li bilan olib kelish kerak. Quyidagi oddiy misolda
diskontlashtirish operatsiyasi (murakkab foizni teskari operatsiyasi) texnikasini
namoyish etamiz.
Mayli bugun biz
R
teng pul summasiga egamiz, uni biz bankka
r
ga teng
foiz stavkasi ostida bankka qo‗yishga qaror qildik.
t
yildan keyin bizning bank
hisobimizda qancha pul bo‗ladi?
Bu hisoblash uchun formulani (murakkab foizlarni hisoblash formulasini)
iterativ ravishda oson chiqariladi.
Bir yildan keyin hisobda
)
2
1
(
)
1
(
P
F
bo‗ladi.
Ikki yildan keyin -
2
)
2
1
(
)
2
1
)(
2
1
(
)
2
1
)(
1
(
)
2
(
P
P
F
F
.... t yildan keyin -
t
P
t
F
)
2
1
(
)
(
.
Ushbu murakkab foizlarni hisoblash formulasidan diskontlashtirish
formulasi oson chiqariladi. Demak, mayli
R
noma‘lum bo‗lsin,
F(t)
va
r
ma‘lum. Bunda
t
t
r
t
F
P
)
1
/(
1
)
(
72
t
r
)
1
(
-murakkab foizlarni hisoblash koeffitsienti,
t
r
)
1
/(
1
-esa diskontlashtirish koeffitsenti deb ataladi. (bunda r diskontning
stavkasi, bu misolda foiz stavkasi).
Innovatsion loyhalar moliya-iqtisodiy samaradorligini baholashning mavjud
usullarini quyidagi asosiy guruhlarga bo‗lishi mumkin:
Oddiy yoki strategik usullar;
Diskonlashtirish (yoki dinamik) usullari.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashning oddiy usullari (mezonlari):
1. O‗zini o‗zi qoplashi muddati.
O‗zini o‗zi qoplashi muddati (T‘)- bu vaqt davrining davomiyligi bo‗lib,
uning ichida loyiha bo‗yicha faoliyatdan tushumlar (ya‘ni loyihaning foydali – V
(t)) loyihani amalga oshirish xarajatlari S (t) ni qoplaydilar. YA‘ni, o‗zini o‗zi
qoplash muddati T‘- bu Tning eng kichik miqdori, uning uchun
)
,...
2
,
1
)(
(
)
(
T
t
t
c
t
B
T
yoki
T
T
min
, uning uchun
,...
2
,
1
(
0
))
(
)
(
(
t
t
c
t
B
(3.2)
Bu usulning soddaligi uning afzalligi bo‗ladi, bu resurslarni etishmasligi
sharoitlarida loyhalarni tezroq baholashga imkon beradilar.
O‗zini o‗zi qoplash muddati ko‗rsatkichining asosiy kamchiligi shundan
iboratki, u innovatsion loyhani amalga oshirilishining butun davrini hisobga
olmaydi, demak, bu muddatdan tashqarida yotgan kiritmalardan barcha
qaytarishlar unga ta‘sir ko‗rsatmaydi. SHuning uchun ko‗pincha bu ko‗rsatkich
loyihani tanlashning mezoni bo‗lib xizmat qilmaydi., balki cheklash sifatida
foydalaniladi (o‗zini o‗zi qoplashi muddati belgilangan vaqtdan ko‗proq
bo‗lmasligi kerak).
2. Summar foyda.
Bu oddiy (pullarning vaqtli qiymatini hisobga olmasdan) ko‗rsatkich
loyihani amalga oshirishdan kelib chiqqan yig‗ma qiymatiy natijalar va
xarajatlarning farqi sifatida aniqlanadi.
)),
(
)
(
(
t
C
t
B
P
(3.3)
73
Bu erda
m
m
t
;
,...
2
,
1
- loyiha yashash davri vaqtli oraliqlarining soni.
3. Investitsilarning retabelligi (ROI-return on investment)
Bu, yana foydaning oddiy me‘yori deb ataluvchi ko‗rsatkich yillik
foydaning loyihaga kiritilgan investitsiyalarning nisbati sifatida aniqlanadi (odatda
bu ko‗rsatkichni hisoblash uchun loyihani to‗liq ishlab chiqarish quvvatiga
chiqqan yili tanlab olinadi).
,
(
/
)
(
)
(
t
C
T
C
T
B
ROI
(3.4)
bu erda
;
,...,
2
,
1
T
t
T- loyihani to‗liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan
yili.
Ushbu usulda hisoblab chiqilgan miqdor investitsion xarajatlarning qanday
qismi rejalashtirishning bir oralig‗i davomida foyda ko‗rinishida qoplanishini
ko‗rsatadi.
Ko‗pincha bu miqdorni samoya daromadligining o‗rtacha darajasi bilan
taqqoslanishi loyihani amalga oshirilishini maqsadga muvofiqligi haqidagi
xulosaga olib keladi.
Iqtisodiy samaradorlikning diskontlantirilgan mezonlari:
Diskontlashtirilgan mezonlar pullarning vaqtdagi har xil qiymatini hisobga
oladi. Umumiy ko‗rinishda diskont stavkasi (r) quyidagicha taqdim etilishi
mumkin:
RI
MRR
IR
r
*
, (3.5)
bu erda, IR (inflation rate) –iflyasiya sur‘ati,
MRR- (minimal roleof return) –foydaning eng kichik haqiqiy me‘yori, ya‘ni
pul mablag‗laridan muqobil foydalanishda olinadigan foydaning eng kam me‘yori.
IR (risk of investments) - investitsion xatar darajasini hisobga oluvchi
koeffitsient.
Ammo aniq investitsion loyihalarni ishlab chiqishda diskont stavkasini
hisoblash muammosi ko‗rib chiqilmaydi. Odatda u ekzogenli miqdor (ya‘ni
tashqaridan berilgan) sifatida beriladi va qoidaga ko‗ra, teng kreditli foiz
(sarmoyaning muqobil qiymati)ga tegishli bo‗ladi. Ko‗pgina firmalar diskont
74
stavkasini uzoq muddatli bank kreditlari bo‗yicha o‗rtalashtirilgan foizli
stavkalardan kelib chiqqan holda belgilaydilar.
Bir necha muqobil loyihalardan tanlab olishda daromadlikning ichki
me‘yori yagona ziddiyatli bo‗lmagan ko‗rsatkich bo‗ladi. U ko‗rib chiqilayotgan
loyihalarni
investitsiyalardan
foydani
ko‗paytirish maqsadida ishonchli
ranjirovkasini amalga oshirishga imkon beradi.
SHunday qilib, innovatsion faoliyat samaradorligining tahlili innovatsiyalar
menejmentining dolzarb vazifasi bo‗ladi, u innovatsion loyihalarni boshqarishga
tizimli yondoshishni qo‗llash asosida hal qilinishi mumkin.
|
