72
t
r
)
1
(
-murakkab foizlarni hisoblash koeffitsienti,
t
r
)
1
/(
1
-esa diskontlashtirish koeffitsenti deb ataladi. (bunda r diskontning
stavkasi, bu misolda foiz stavkasi).
Innovatsion loyhalar moliya-iqtisodiy samaradorligini baholashning mavjud
usullarini quyidagi asosiy guruhlarga bo‗lishi mumkin:
Oddiy yoki strategik usullar;
Diskonlashtirish (yoki dinamik) usullari.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashning oddiy usullari (mezonlari):
1. O‗zini o‗zi qoplashi muddati.
O‗zini o‗zi qoplashi muddati (T‘)- bu vaqt davrining davomiyligi bo‗lib,
uning ichida loyiha bo‗yicha faoliyatdan tushumlar (ya‘ni loyihaning foydali – V
(t)) loyihani amalga oshirish xarajatlari S (t) ni qoplaydilar. YA‘ni, o‗zini o‗zi
qoplash muddati T‘-
bu Tning eng kichik miqdori, uning uchun
)
,...
2
,
1
)(
(
)
(
T
t
t
c
t
B
T
yoki
T
T
min
, uning uchun
,...
2
,
1
(
0
))
(
)
(
(
t
t
c
t
B
(3.2)
Bu usulning soddaligi uning afzalligi bo‗ladi, bu resurslarni etishmasligi
sharoitlarida loyhalarni tezroq baholashga imkon beradilar.
O‗zini o‗zi qoplash muddati ko‗rsatkichining asosiy kamchiligi shundan
iboratki, u innovatsion loyhani amalga oshirilishining butun davrini hisobga
olmaydi, demak, bu muddatdan tashqarida
yotgan kiritmalardan barcha
qaytarishlar unga ta‘sir ko‗rsatmaydi. SHuning uchun ko‗pincha bu ko‗rsatkich
loyihani tanlashning mezoni bo‗lib xizmat qilmaydi., balki cheklash sifatida
foydalaniladi (o‗zini o‗zi qoplashi muddati belgilangan vaqtdan ko‗proq
bo‗lmasligi kerak).
2. Summar foyda.
Bu oddiy (pullarning vaqtli qiymatini hisobga olmasdan) ko‗rsatkich
loyihani amalga oshirishdan kelib chiqqan yig‗ma qiymatiy natijalar va
xarajatlarning farqi sifatida aniqlanadi.
)),
(
)
(
(
t
C
t
B
P
(3.3)
73
Bu erda
m
m
t
;
,...
2
,
1
- loyiha yashash davri vaqtli oraliqlarining soni.
3. Investitsilarning retabelligi (ROI-return on investment)
Bu, yana foydaning oddiy me‘yori deb ataluvchi ko‗rsatkich yillik
foydaning loyihaga kiritilgan investitsiyalarning nisbati sifatida aniqlanadi (odatda
bu ko‗rsatkichni hisoblash uchun loyihani to‗liq ishlab chiqarish quvvatiga
chiqqan yili tanlab olinadi).
,
(
/
)
(
)
(
t
C
T
C
T
B
ROI
(3.4)
bu erda
;
,...,
2
,
1
T
t
T- loyihani to‗liq ishlab
chiqarish quvvatiga chiqqan
yili.
Ushbu usulda hisoblab chiqilgan miqdor investitsion xarajatlarning qanday
qismi rejalashtirishning bir oralig‗i davomida foyda ko‗rinishida qoplanishini
ko‗rsatadi.
Ko‗pincha bu miqdorni samoya daromadligining o‗rtacha darajasi bilan
taqqoslanishi loyihani amalga oshirilishini maqsadga muvofiqligi haqidagi
xulosaga olib keladi.
Iqtisodiy samaradorlikning diskontlantirilgan mezonlari:
Diskontlashtirilgan mezonlar pullarning vaqtdagi har xil
qiymatini hisobga
oladi. Umumiy ko‗rinishda diskont stavkasi (r) quyidagicha taqdim etilishi
mumkin:
RI
MRR
IR
r
*
, (3.5)
bu erda, IR (inflation rate) –iflyasiya sur‘ati,
MRR- (minimal roleof return) –foydaning eng kichik haqiqiy me‘yori, ya‘ni
pul mablag‗laridan muqobil foydalanishda olinadigan foydaning eng kam me‘yori.
IR (risk of investments) - investitsion xatar darajasini hisobga oluvchi
koeffitsient.
Ammo aniq investitsion loyihalarni ishlab chiqishda diskont stavkasini
hisoblash muammosi ko‗rib chiqilmaydi. Odatda u ekzogenli miqdor (ya‘ni
tashqaridan berilgan) sifatida beriladi va qoidaga ko‗ra, teng kreditli foiz
(sarmoyaning muqobil qiymati)ga tegishli bo‗ladi. Ko‗pgina
firmalar diskont
74
stavkasini uzoq muddatli bank kreditlari bo‗yicha o‗rtalashtirilgan foizli
stavkalardan kelib chiqqan holda belgilaydilar.
Bir necha muqobil loyihalardan tanlab olishda daromadlikning ichki
me‘yori yagona ziddiyatli bo‗lmagan ko‗rsatkich bo‗ladi. U ko‗rib chiqilayotgan
loyihalarni
investitsiyalardan
foydani
ko‗paytirish maqsadida ishonchli
ranjirovkasini amalga oshirishga imkon beradi.
SHunday qilib, innovatsion faoliyat samaradorligining tahlili innovatsiyalar
menejmentining dolzarb vazifasi bo‗ladi, u innovatsion loyihalarni boshqarishga
tizimli yondoshishni qo‗llash asosida hal qilinishi mumkin.
