R =
ч
Ни
Тст
/
; (7.11)
166
Bu erda, Tst-tarif stavkasi, so‗m/soat;
Ni/ch –mahsulot vaqt birligida ishlab chiqarish
me‘yori, dona/soat.
Mehnatga haq to‗lashning bevosita (to‗g‗ridan-to‗g‗ri)
jamoaga ishbay haq
to‘lash
tizimida ishchilarning ish haqlari jamoa amalda ishlab chiqargan mahsulot
yoki bajarilgan ish hajmiga uzviy bog‗liq. Jamoa mehnatiga haq to‗lashni tashkil
etish quyidagilar bilan yakka tartibli ish haqi to‗lash tizimidan farq qiladi:
1.
Ish butun brigada uchun vaqt me‘yori va ishlab chiqarish me‘yori
belgilangan naryad bo‗yicha bajarilishi;
2.
Brigada har bir a‘zosining ish haqi brigadadagi har bir ishchi ishining
natijasiga bog‗liqligi;
3.
Haq to‗lash brigada rassenkasi bilan amalga oshirilishi.
Mehnatga haq to‗lashning
ishbay-mukofoti
tizimida ishchi mehnatga
belgilangan sifat ko‗rsatkichlarini bajargani yoki oshirib bajargani uchun mukofot
oladi. Masalan, sanoatda ishlab chiqarishning mas‘uliyatli bo‗g‗inlarida ishlovchi
ishbay ishchilarga ishlab chiqarish rejasini bajargani va rejaning oshirib bajarilgan
har bir foizi uchun mukofot belgilanishi mumkin. Bu holda ishbay-mukofot ish
haqi quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Z
ishbay n.
= Qi x (1 +
100
П
) ; (7.12)
bu erda, P – mukofot foizi %.
Bilvosita-ishbay
haq to‗lash tizimi birinchi o‗rinda asosiy ishchilarga xizmat
ko‗rsatuvchi yordamchi ishchilarga nisbatan qo‗llaniladi va bilvosita ishbay
rassenkalar (Rks) aniqlanadi:
Rks =
.
.
/
ёр
ч
Ни
Тст
; (7.13)
167
Bu erda, Tst. – yordamchi ishchining tarif stavkasi, so‗m/soat;
Ni/ch yor.-yordamchi ishchilar xizmat ko‗rsatuvchi asosiy
ishchilarning mahsulot ishlab chiqarish
me‘yorlari, dona/soat.
Ish haqi to‗lashning bu tizimida ishchining ish haqi quyidagi formula bilan
hisoblanadi:
Zks = Rks x Qosn (7.14)
bu erda, Qosn-mazkur yordamchi ishchilar tomonidan xizmat ko‗rsatilgan asosiy
ishchilarning ishlab chiqargan mahsulotlari (ishlari) hajmi, natural birliklarda .
Ishbay-progressiv
ish haqi to‗lash tizimida belgilangan me‘yor bajarilgan
ishga oddiy rassenkalar bo‗yicha me‘yordan ortiq bajarilgan qismiga orttirilgan
rassenkalar bo‗yicha haq to‗lanadi.
Paxta tozalash sanoatida ushbu ish haqi to‗lash tizimi odatdan tashqari
hollardagina qo‗llaniladi. Rassenkani oshirish ishlab chiqarish me‘yorini bajarish
darajasiga bog‗liq va uning uchun maxsus shkala ishlab chiqilgan. Masalan, ishlab
chiqarish me‘yori 20% gacha oshirib bajarilganda ishbay ratsenka 1,5% marta
ko‗payadi; 50% dan oshirib bajarilganda esa rassenka 2,5 marta ko‗payadi.
Akkord
ish haqi to‗lash tizimi muayyan hajmdagi ishni bajarishni va bu ish
uchun ajratilgan umumiy ish haqi fondini nazarda tutadi. Bunda mehnatga haq
to‗lash, bajarilish muddatidan qat‘i nazar, belgilangan ish hajmi to‗liq bajarib
bo‗lganidan keyin amalga oshiriladi.
Mehnatga haq to‗lashning
vaqtbay
shaklida ishchiga to‗lanadigan ish haqi
amalda ishlangan vaqti va malaka razryadining tarif stavkasi yoki belgilangan
oylik okladi bilan beriladi.
Bajariladigan ish tavsifi va aniq tashkiliy-texnikaviy sharoitlarga bog‗liq
holda vaqtbay ish haqi to‗lashning quyidagi tizimlaridan foydalaniladi:
1.
Vaqtbay ishchilarga soatlik tarif stavkasi bo‗yicha va ishbay ishchilarga
soatlik tarif stavkasi bo‗yicha yoki oylik maosh bo‗yicha haq
to‗lanadigan oddiy vaqtbay tizimida:
168
2.
Vaqtbay-mukofot tizimida.
Birinchidan, muayyan vaqt ichida ishchiga to‗lanadigan ish haqi
quyidagicha aniqlanadi:
Zvaqt = Tst x Q soat, (7.15)
bu erda, Tst – razryadga mos keluvchi soatlik (kunlik) tarif
stavkasi, so‗m;
Q soat, - haqiqatda ishlangan vaqt, soat (kun).
Mukofotli-vaqtbay
ish haqi to‗lash tizimida ishga haq to‗lash formulasi
quyidagicha:
Z vaqt. M. = Tst x Q soat x (1 +
)
100
П
К
Р
; (7.16)
bu erda, R - belgilangan ko‗rsatkichlarni bajarganlik uchun tarif
stavkasiga nisbatan mukofot miqdori, %;
K– belgilangan ko‗rsatkichlarni mukofotlash shartlarini
har bir ortiqcha bajarilgan foizi uchun mukofot
miqdori, %;
P-belgilangan ko‗rsatkichlarni va mukofotlash
sharoitlarini ortig‗i bilan bajarganlik foizi.
Shtat maosh (oklad)
tizimi bo‗yicha muxandis-texnik xodimlar va
xizmatchilar mehnatiga haq to‗langanda asosiy muvofiqlashtiruvchi hujjat bo‗lib
shtat jadvali hisoblanadi. Unda korxona, asosiy va yordamchi sexlar, ombor va
transport xo‗jaligi va boshqa bo‗linmalarning barcha mansablari hamda ularga
tegishli maoshlari ko‗rsatiladi.
Muxandis-texnik xodimlar va xizmatchilarning mansab maoshlari tarmoqda
tasdiqlangan mansab maoshlarining yagona sxemasi bo‗yicha belgilanadi.
169
Paxta tozalash korxonasida mehnatga haq to‗lash uchun mansab
maoshlarning bir qator sxemalarida mavjud. Masalan, raxbarlar va muxandis-
texnik xodimlar; chiziqli boshqaruv xodimlari; xizmatchilar va kichik xizmat
ko‗rsatuvchi personal va boshqa xodimlar shular jumlasidandir.
Ustalar mehnatiga haq to‗lash bo‗linmada tayyorlanadigan mahsulot
murakkabligiga bog‗liq holda tabaqalashtiriladi. Bo‗linmalar uch guruhga
ajratilgan va shunga mos holda maoshlarning uch xil darajasi belgilangan: I. O‗ta
murakkab mahsulot ishlab chiqaradigan bo‗linmalar; II . Murakkab mahsulot
ishlab chiqaradigan bo‗linmalar; III. Boshqa buyumlar ishlab chiqaradigan
bo‗linmalar.
Ma‘muriyat buyrug‗i bo‗yicha belgilangan ish kunida (smenasidan) ortiqcha
ishlangan vaqt uchun ishchi qo‗shimcha pul bilan taqdirlanadi. Bu rag‗batlantirish
miqdori dastlabki ikki soat uchun tarif stavkasiningt 50% iga, keyingi soatlar
uchun 100% iga teng bo‗ladi.
Dam olish kunlarida bajariladigan ishlar pul bilan qoplanish mumkin emas.
Buning uchun ishchi yaqin ikki xafta ichida dam olishi shart. Bayram kunlarida
bajariladigan ishlar vaqtbay ishchilar va xizmatchilarga tarif stavkasi bo‗yicha ikki
baravar, ishbay ishchilarga esa ishbay rassenkasi bo‗yicha ikki barobar miqdorida
to‗lanishi shart. Kasaba uyushmasi bekor turib qolishlarga haq to‗lash uchun uning
sabablarini aniqlaydi va va u uch xil bo‗ladi: ishchi aybi bilan, ma‘muriyat aybi
bilan va yangi ishlab chiqarishni o‗zlashtirish vaqtida ishchining aybi bilan bekor
turib qolinganda haq to‗lanmaydi. Ma‘muriyat aybi bilan bekor turib qolinganda
ishchiga uning vaqtbay tarif stavkasining 50% miqdorida haq to‗lanadi. YAngi
ishlab chiqarishni o‗zlashtirish vaqtidagi ishchilarga bog‗liq bo‗lmagan bekor turib
qolishlar vaqtbay tarif stavkasining 100% miqdorida haq to‗lanadi.
Malakali ishchilardan kam malakali ishlarda foydalanilganda ularga
razryadlar orasidagi farq qo‗shimcha to‗lanadi.
Zararli ish sharoitlarda ishlaydiganlar uchun hma qo‗shimcha haq to‗lanadi.
Masalan, paxta tozalash korxonalarida paxtani pnevmoquvurga uzatish, siklon va
urug‗lik chigitini dorilash bo‗linmalarida ishlovchi ishchilarga tarif stavkasiga
170
qo‗shimcha 24%:, paxtani quritish tozalash sexi va tozalash sexi ishchilariga 16%,
qolgan kasblarda 8% gacha qo‗shimcha haq to‗lanadi.
Ishchining aybi bilan sifatsiz bo‗lgan, lekin tuzatiladigan mahsulotlar uchun
pasaytirilgan rassenka bilan haq to‗lanadi. To‗lov miqdori vaqtbaychilar tarif
stavkasining 50% dan oshmagan holda rahbariyat tomonidan belgilanadi. Ishchiga
bog‗liq bo‗lmagan butunlay sifatsiz mahsulot uchun vaqtbaychilar tarif
stavkasining 2/3 miqdorigacha haq to‗lanadi.
|
