156
ishlab chiqarish personali tomonidan qancha mahsulot
ishlab chiqarilganlikni
ifodalaydi (7.8-rasm).
7.8-rasm. Mehnat unumdorligi ko„rsatkichi
Ishlab chiqarish faoliyati va mahsulot hajmini ko‗rsatuvchi barcha
ko‗rsatkichlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
natural, shartli-natural, mehnat va
qiymat.
Ishlab chiqarish hajmini to‗laqonlik aks ettiradigan ko‗rsatkich bu
natural
holatdagi ko‗rsatkichdir. SHu bilan birga bu ko‗rsatkich
ham mehnat
unumdorligini hisoblashda real holatda kamchiliklarga yo‗l qo‗yadi. Bu
ko‗rsatkich bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlar uchun qo‗llaniladi,
(masalan, ko‗mir, g‗isht ishlab chiqarishda).
Korxonalar faoliyatini umumlashtiruvchi birdan bir usul bu
qiymat
usulidir.
Bu usulning afzallik tomoni mahsulotni hisobga olishda oddiyligidir. SHu boisdan,
157
mehnat unumdorligini tarmoq miqyosida hisoblashda qiymat usulidan
foydalaniladi.
Mehnat shaklida
- har bir mahsulot birligi uchun kishi-soat hisobida qancha
mehnat sarflanganligini ko‗rsatadi. Ushbu usulning afzalligi shundaki, bu usul
bilan mehnat unumdorligi ko‗rsatkchini korxona bo‗yicha
umuman va ayrim
sexlar, bo‗limlar, alohida jarayonlar, smenalar hamda brigadalar bo‗yicha aniqlash
mumkin.
Mehnat unumdorlishigi rejalashtirish va hisobga olishda, odatda, ikki xil
ko‗rsatkichdan foydalaniladi: ish vaqti birligida mahsulot ishlab chiqarish va
mahsulotning ko‗p mehnat talabligi.
Mahsulotning ko‗p mehnat talablik ko‗rsatkichi
quyidagi formula bilan
hisoblanadi:
,
Q
Т
К
(7.5)
bu erda,
К
- ishlab chiqarilgan mahsulot birligi uchun kishi-soat
hisobiga sarflanagn vaqt;
Т
- kishi-soat hisobiga sarflangan ish vaqti;
Q
- ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmi.
Ko‗p mehnat talablik ko‗rsatkichi mahsulot birligi uchun sarflanagn ish
vaqtini va mehnat unumdorligi darajasini tavsiflashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu ko‗rsatkich uch turda bo‗ladi: me‘yory, rejali va haqiqiy.
Me‘yoriy ko‗p mehnat talablik deb amaldagi ishlab chiqarish (ish vaqtiga
yoki xizmat ko‗rsatish me‘yoriga asosan) me‘yoriga asosan hisoblangan mahsulot
tayyorlash uchun zarur ish vaqti sarfiga aytiladi.
Rejali ko‗p mehnat talablik deb kelgusi rejali davrda mahsulot birligiga
sarflanishi zarur bo‗lgan ish vaqtiga aytiladi. Haqiqiy ko‗p
mehnat talablik deb
mahsulotni tayyorlash uchun ketgan haqiqiy ish vaqtiga aytiladi. Rejali ko‗p
mehnat talablik odatda haqiqiy ko‗p mehnat talablikdan kam bo‗lish kerak.
Mehnat unumdorligini oshirishning quyidagi omillari mavjud:
158
1)Material-texnik
omillarga
quyidagilar
kiradi:
mehnat
qurollari,
uskunalarning tarkibi va texnik darajasi, mehnat predmetlari va sifati, ishlab
chiqarishni mehanizatsiyalash va avtomatlashtirish
darajasi va boshqalarni
yaxshilash;
2) Tashkiliy omillarga - ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish
darajasi; uning to‗xtovsizligi, maromlilik holatini ta‘minlash; ishlab chiqarishni
boshqarishni takomillashtirish; ish joyini to‗g‗ri tashkillashtirish;
ish sharoitini
yaxshilash;
3) Iqtisodiy omillarga - ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda har bir
ishchining, jamoaning moddiy qiziqishini oshirish; mehnat unumdorligining
oshishini ta‘minlovchi moliya, reja va boshqa iqtisodiy stimullarni yaratish;
4) Sotsial omillarga - kadrlar madaniy-texnik
va siyosiy darajasini, ular
malakasini oshirish va shu kabilar.
Mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarishni rivojlantirish bazasi
bo‗lib fan-texnika taraqqiyoti xizmat qiladi.
