36
va taklif usullaridan qanday foydalanish
kerakligini tushunganlikka
ishonch hosil qilish uchun bu jadvalga bir nechta ma’lumotlar kiriting va
nima sababdan jadval prognozlarni oʻz ichiga qamrab olishini
tushintirib bera olishingizga ishonchingiz komil boʻlsin.
Mos rasmda agarda pomidor narxi oshsa, pitsa uchun bozorda
qanday oʻzgarish boʻlishini koʻrsating.
Boshqa bir rasmda agarda
gamburger narxi tushsa, pitsa uchun bozorda qanday oʻzgarish boʻlishini
koʻrsating.
Bizning qarorlarimiz muzqaymoq bozorini oʻz ichiga olgan holda
chiqarilgan boʻlsada, bu dars boshqa koʻpchilik bozorlar uchun ham
oʻrinlidir. Siz qachon boʻlsa ham doʻkonga xarid qilgani borganingizda,
siz biror tovar uchun talab bildirasiz. Siz qachon boʻlsa ham ish
qidirganingizda, siz mehnat xizmatiga talab bildirasiz.
Chunki talab va
taklif shunday tarqalgan iqtisodiy hodisa, talab va taklif modeli tahlil
uchun kuchli qurol. Biz bu modeldan kelgusi boblarda takroran
foydalanamiz.
Oʻnta
iqtisodiy tamoyillardan biri, ya’ni bozorlar iqtisodiy
faoliyatni tartibga solib turishning yaxshi yoʻli ekanligi 1-bobda
muhokama qilingan edi. Bozorning oqibati yaxshi yoki yomon
ekanligini hal qilishga hali erta ekanligiga qaramasdan,
biz ushbu
bobdan bozorning qanday qilib ishlashini koʻrishni boshladik. Har
qanday iqtisodiy tizimda cheklangan resurslar raqobatchilar oʻrtasida
taqsimlanishi zarur. Bozor iqtisodiyotining tayanchi talab va taklifning
oʻzaro bir-birini toʻldirib turishidir. Talab va taklif iqtisodiyotdagi
koʻplab turli xil tovar va xizmatlarning
37
narxini aniqlab beradi, narxlar bir tomondan
resurslarni taqsimlash
uchun yoʻl hisoblanadi.
Misol uchun, sohil yerining taqsimlanishini olaylik. Ushbu yerning
cheklanganligi sababli hamma ham bu qimmat sohil yerida rohatlana
olmaydi. Bu resurslarni kim oladi? Javob kimda xohish va toʻlash uchun
yetarli puli boʻlsa oʻsha kishi. Sohil yeriga boʻlgan talab va taklifning
balansi uning narxini tartibga solib turadi. Shu sababli bozor
iqtisodiyotida narxlar cheklangan resurslarni
tartibga soib turish uchun
mexanizm hisoblanadi.
Shunga oʻxshash, narxlar kim har bir tovardan qancha ishlab
chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Masalan, firmalarni olaylik. Bizga
ovqat yashash uchun kerak, odamlarning firmada ishlashi bu muhim.
Kim fermer va kim fermer emasligi qanchalik muhim? Erkin jamiyatda,
bu qarorni qabul qilish uchun hukumat rejalashtirish agentliklari yoʻq.
Buning oʻrniga, ishchilarni firmaga taqsimlash
millionlab ishchilarning
ish qaroriga bogʻliq. Bu markazlashmagan tizim juda yaxshi ishlaydi,
chunki bu qarorlar marxga bogʻliq. Oziq-ovqat narxlari va firma
ishchilarining maoshi (mehnat narxi) yetarlicha insonlar fermerlikni
tanlash uchun tartibga solib turiladi.
Agarda biror shaxs bozor iqtisodiyotini
harakatini biror marta
koʻrmagan boʻlsa, barcha gʻoyalar oʻrinsiz boʻlib koʻrinishi mumkin.
Iqtisodiyot
koʻpchilik
guruh
odamlarining
birgalikda
faoliyat
yuritishidir. Millionlab insonlarning xohish va turli xil qobiliyatlari bilan
bogʻliq harakatlarini nima muvofiqlashtiradi? Nima orqali biror narsaga
boʻlgan ehtiyoj bilan qondiriladi? Javobi bir soʻzda, ya’ni
narx.
Agar
Adam Smitning mashhur nazariyasiga koʻra koʻrinmas qoʻl bozor
iqtisodiyotini boshqarsa, unda narx tizimi bu iqtisodiy orkestrga
dirijyorlik qiluvchi oʻsha koʻrinmas qoʻldir.
