O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti andijon fakulteti

140 
Lekin bunday holda ham reja-hisob birligi bo’lib brigadaga yuklatilgan uning tayyorlash va 
ishlov berish bo’yicha ma’lum ro’yxati bilan detal xizmat qiladi. 
Ommaviy ishlab chiqarishda ishlab chiqarishni tezkor rejalashtirish va hisobning reja-
hisob birliklarini shu ishlab chiqarilgan mahsulotining tannarxini kalkulatsiya qilish 
birliklari bilan taqqoslab faqat subyekt bo’yicha yig’ish, sinash va oxiriga yetkazish 
ishlarini bajaradigan oxirgi tizimli bo’linma darajasida ularning mosligini belgilashi 
mumkin. Tizimli bo’linmalar darajasida reja-hisob birliklari ichki ishlab chiqarish xo’jalik 
hisobida obyekt tarkibini tavsiflovchi xarajatlar obyektlarining qismi bo’ladi. 
Ishlab chiqarish jarayoniga parallel ravishda xarajatlarni jamg’arish jarayoni yuradi. 
To’g’ri xarajatlar bo’linmalar bo’yicha birlamchi ma’lumotlar asosida hisoblanadi. To’g’ri 
moddiy va mehnat xarajatlaridan tashqari jarayonlar bo’yicha hisob tizimida to’g’ri 
xarajatlarga ishlab chiqarishni tayyorlash, ishlab chiqarishning yuritilishini nazorat qilish, 
bir bo’lim ichida lokalizatsiya qilish sharti bilan amortizatsiya bo’yicha sarflar kiri tilishi 
mumkin. Sarflar turli usullar yordamida kalkulatsiya obyektlari bo’yicha taqsimlanadi. 
Xarajatlar hisobini jarayonli usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor mahsulotli 
va yarim tayyor mahsulotsiz. 
Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot keyingi qayta 
ishlov uchun yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga sotilishi mumkin. Bu 
yarim tayyor mahsulotlarni haqiqiy, normativ yoki rejali tannarx bo’yicha, hisob-kitob yoki 
mahsulotni sotish baholari bo’yicha baholash zaruratini belgilaydi. Bu variantda yarim 
tayyor mahsulotlar qiymati alohida 2100 - “O’zi ishlab chiqargan yarim tayyor 
mahsulotlar” nomli aktiv schetda aks ettiriladi. 
Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov bo’yicha, asosan, faqat ishlov 
berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki 
materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish 
xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi 
kalkulyatsiya qilinadi. 
Misol. Korxona erkaklar poyafzali ishlab chiqaradi. Ishlab chiqarish uchta jarayonda 
tashkil etilgan. Quyidagi ma’lumotlar mavjud: 
hisobot davrining birinchi choragida 1500 dona mahsulot ishlab chiqarilgan; 
dastlabki ishlov uchun xomashyo va materiallar sarflangan - 8400000 so’m; 
oraliq mahsulotlarga xarajatlar qilindi - 2400000 so’m; 
tayyor mahsulot holiga keltirish uchun mablag’lar sarflandi - 1200000 so’m. 
Bunda jarayonlar bo’yicha tannarx aniqlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 

141 
1-
jarayon - 8400000 / 1500 = 5600 
2-
jarayon - 2400000 / 1500 = 1600 
3-
jarayon - 1200000 / 1500 = 800 
Jami: 12000000 / 1500 = 8000. 
Yuqoridagi hisob-kitoblardan kyrinib turibdiki, bir birlik mahsulotning haqiqiy 
tannarxi 8000 so’mni tashkil etadi. 
Jarayonli kalkulatsiya qilish tizimi buyurtmalararo kalkulatsiya qilish tizimidan ancha 
oddiy va arzonroq, chunki buyurtmalar va individual ishlar bo’yicha kartochkalar to’plami 
yo’q. Buxgalteriya hisobi schyotlarida yozuvlar oddiy (YaTMlarsiz variant) yoki "O’zi 
ishlab chiqargan YaTMlar schyoti" orqali (YaTMli variant) amalga oshirilishi mumkin. 

Download 1,93 Mb.