Direkt-kosting tizimi bo’yicha sarflangan xarajatlarni hisobga olish va

145 
chiqarib tashlansa unda buyum bo’yicha brutto-daromad olamiz. Hamma buyumlar 
bo’yicha olingan brutto-daromadni jamlab doimiy xarajatlarning umumiy summasini 
qoplash uchun mo’ljallangan daromadning umumiy qiymatini olish mumkin. 
Direkt-kosting tizimidagi amaliy izlanishlar xarajatlar bo’linishining shartliligini 
ko’rsatadi. Bir subyektda qabul qilingan yo’l qo’yishlar natijalarni hisoblab chiqishda 
hisoblanishi kerak. Direkt-kosting tizimi bo’yicha tannarxni kalkulatsiya qilish ishlab 
chiqarishning turli hajmida doimiy sarflarning o’zgarmas qiymatini ko’zlaydi, shuning 
uchun boshqaruv hisobida asosiy e’tibor doimiy sarflarga qaratiladi. Subyekt va tizimli 
bo’linmalarning rahbarlari bu xarajatlarni boshqarishning nazorat funksiyalarini 
kuchaytiradilar. 
Direkt-kosting tizimi bir necha farqlovchi xususiyatlarga ega: birinchisi- ishlab 
chiqarish xarajatlarining o’zgaruvchan va doimiyga ajratish; ikkinchisi- mahsulot 
tannarxini cheklangan xarajatlar bo’yicha kalkulatsiya qilish; uchinchisi- foydalar haqidagi 
hisobotlarni tuzishning ko’p bosqichligi. 
Birinchi bosqichda tayyor mahsulotni ishlab chiqarish hajmining to’g’ri 
(o’zgaruvchan) xarajatlar bilan aloqasi o’rnatiladi, alohida turdagi mahsulotni ishlab 
chiqarishning rentabelligi aks ettiriladi. Ikkinchi bosqichda bitta schyotda umumlashtirilgan 
egri (doimiy) sarflar bir turdagi mahsulot realizatsiyasidan olingan qo’yilma bilan 
taqqoslanadi. Natijada butun ishlab chiqarish va realizatsiyaning rentabelligini aks ettiradi. 
Shunday qilib, bu tizim realizatsiyaga qaratilgan. Realizatsiyaning hajmi qancha ko’p 
bo’lsa subyekt shuncha ko’p daromad oladi. Tayyor mahsulot va tugallanmagan ishlab 
chiqarish faqat o’zgaruvchan (to’g’ri) xarajatlar bo’yicha baholanadi. Baholashning bunday 
tizimi subyektlarda realizatsiyani ko’paytirishning yangi imkoniyatlarini izlashga qiziqish 
uyg’otadi. 
Subyektlarda direkt-kosting hisobi tizimi har-xil tartibda tashkil etilishi mumkin. Bu 
yerda ikkita avtonom va integratsiya yondashish ishlatiladi. Xarris tizimi boshqaruv va 
moliyaviy hisob integratsiyasiga asoslangan. Boshqaruv va moliyaviy hisobning umumiy 
tizimi bosh kitobda hamma ichki oborotlarni aks ettirishni ko’zlaydi. 
Hisob yuritishning monistik (integratsiyalangan) tizimining murakkabligi, hisob 
muomalalarining katta hajmi bilan farq qiladi, ko’p hollarda qimmat va oddiy emasligi 
bilan ajralib turadi. Ko’p hollarda integratsiyalashgan tizim boshqaruv hisobi prinsipiga, 
ya’ni tijorat sirlarini saqlashga rioya qilmaydi (buzadi). 
Foydalar to’g’risidagi hisobotni tuzishni ko’p jarayonlik asosida marjinal foydalar 
haqidagi hisobot yotadi. Direkt-kosting tizimidagi foyda va sarflar haqidagi taxminiy 
hisoboti quyidagi jadvalda keltirilgan. 

146 
Keltirilgan hisobda ikki pog’ona mavjud: yuqori- marjinal daromad; pastki- hisobda 
bosqichlar bo’yicha jarayonda to’ldiriladigan sof foyda. Agar o’zgaruvchan xarajatlarni 
ishlab chiqarish va noishlab chiqarishga bo’lsak mazkur hisobot uch bosqichda tuziladi. 
Birinchi bosqichda marjinal foyda mahsulot realizatsiyasidan tushgan pul bilan 
o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari o’rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Uchinchi 
bosqichda jamlama marjinal foyda bilan doimiy xarajatlar summasini taqqoslash yo’li bilan 
sof foyda (yoki sof zarar) hisoblanadi. Keyin hisobotning pog’onaliligini doimiy 
xarajatlarni shartli-doimiy va shartli- o’zgaruvchanlarga bo’lish bilan ko’paytirsa bo’ladi. 
Ayrim hollarda pog’onalar xarajatlar va foydalarni guruhlashning boshqa belgilarini ko’zda 
tutishi mumkin. Masalan, aniq buyumlar yoki buyumlar guruhiga to’g’ri munosabatga ega 
bo’lgan doimiy xarajatlarning guruhlanishi; doimiy xarajatlarning hududlar, sotuv 
segmentlari yoki taqsimlash kanallari bo’yicha bo’linmalarini nazarda tutadi. 
O’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulatsiya qilish doimiy xarajatlar, 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir turiga foyda olish uchun qo’yilmalar, mahsulot 
chiqarishning assortimentiga rioya qilish ustidan nazorat o’rnatishni ta’minlaydi. Bunday 
kalkulatsiyalar mas’uliyat markazlari tomonidan nazorat qilinmaydigan xarajatlarni, 
daromadli va daromadsiz muomalalar o’rtasidagi farqni, me’yorlarga nisbatan 
xarajatlarning hulqini aniqlaydi. Nazoratning asosiy prinsipi bog’liqlik bo’ladi: material - 
jonli mehnat - ustama sarflar. 
Bunday maqsadlarda xarajatlarning nazorat koeffitsiyentini hisoblashning oddiy 
ko’rinishidan foydalaniladi: 
To’g’ri yoki o’zgaruvchan (olib borilgan-olib borilmagan) ustama sarflari

Download 1,93 Mb.