§.
Rejalashtirish asoslari va dasturi
Mamlakat iqtisodining bozor munosabatlariga o‘tishi bilan mikro va makro
darajalarda rejalashtirishning o‘rni pasaymaydi, balki yanada oshadi. Xususan, har
qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt boshqaruvi jarayonida nazorat qanchalik
muhim hisoblansa, rejalashtirish ham undan kam bo‘lmagan muhim funksiyani
bajaradi.
Umumiy holda, rejalashtirish deyilganda - kelgusida aniq bir ishlarni bajarish
uchun sodir etiladigan xarakatlarni oldindan belgilab- aniqlab olish tushuniladi.
Rivojlangan demokratik mamlakatlar tajribasida rejalashtirishning bir necha
turlaridan foydalanishlari kuzatiladi. Rejalashtirishning bir necha turlarga
bo‘linishidagi asosiy mezon - bu vaqt ko‘rsatkichidir. Shu nuqtayi nazardan
150
xulosa qilish mumkinki, rejalashtirish borasidagi asosiy maqsad - bu uzoq
muddatlarga mo‘ljallangan muhim harakatlar yo‘nalishini oldindan belgilab
olishdir. Shu bilan birgalikda alohida qayd qilish lozimki, rejalashtirish jarayonida
ikkita muhim bo‘lgan tadbirlar bor. Bular:
Dasturlar ishlab chiqish;
Tegishli byudjetlarni shakllantirish
.
Rejalashtirish natijasida ko‘zda tutilayotgan uzoq muddatli strategik maqsadga
erishish uchun bir necha dasturlar ishlab chiqiladi. Masalan, stol va stullar ishlab
chiqarish va kelgusida uni yuqori miqdorda foyda olib sotish maqsadi
belgilanishida, quyidagi dasturlar ishlab chiqilishi maqsadga muvofiqdir: ishlab
chiqarishning uskuna va materiallar bilan ta’minoti dasturi; ishlab chiqarishning
malakali ishchi kuchi bilan ta’minoti; ishlab chiqilgan mahsulotlarni realizatsiya
qilishning optimal dasturi va sh.k.
Ana shu har bir dastur ishlashi, ya’ni dastur doirasida belgilangan tadbirlar
bajarilishi ma’lum miqdordagi mablag‘ bilan ta’minlanishni ta’lab qiladi. Shunga
muvofiq, dasturlar bo‘yicha tegishli byudjetlarni ishlab chiqish va shakllantirish -
rejalashtirishdagi muhim bir omildir.
Dasturlar tuzish, yuqorida qayd qilinganidek rejalashtirish jaryonining muhim
detallashgan qismlari hisoblanadi.
An’anaviy tarzda byudjet ikki qismdan iborat bo‘lib, uning dastlab daromad
qismi shakllanishi ta’minlanadi, so‘ngra shakllangan
mablag‘larning xarajat qilinish moddalari belgilanadi. Dasturlar bo‘yicha
tegishli byudjetlarni tuzish xo‘jalik yurituvchi subyekt miqyosida boshqaruvning
bir tizim asosiga solinishini ta’minlab qolmasdan, kelgusida operativ tarzda har
bir dastur bajarilishini kuzatish, tegishli o‘zgarishlarni zudlik bilan kiritish,
chetlanishlarni aniq hisoblash, turli omillar ta’sirini hisoblash, taqqoslama tahlillar
qilish va umuman olganda, ongli tarzda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni
ta’minlaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarida boshqaruv madaniyati
shakllanishini ta’minlaydi.
Ammo, ta’kidlash joizki, rejalashtirilgan maqsadga erishish borasidagi
belgilangan tadbirlar bo‘yicha dasturlar tuzish amaliy otiga barcha xo‘jalik
151
yurituvchi subyektlarda ham yetarlicha e’tibor qilinmaydi. Ba’zi xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda bunga zaruriyat sezilmasa, b’zi birlarida esa ana shu
xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlari uchun tegishli iqtisodiy bilimlarning
yetishmasligi, xuddi shuningdek xafsalasizlik va yana bir qator omillar sababchi
bo‘ladi.
Shu bilan birgalikda, dasturlar tuziladigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
barchasida ham bu jarayonga jiddiy yondashilgan, dasturlar bekami-ko‘st tuzilgan,
uning bajarilish vaqti aniq va real belgilangan deb bo‘lmaydi. Aniqroq qilib
aytiladigan bo‘lsa, juda ko‘p xo‘jalik yurituvchi subyektlarda tegishli dasturlar
tuzish jarayoniga juda ham e’tiborsiz qaraladi.
O‘z biznesining taraqqiyotidan umidvor bo‘lgan, uning kelajakda kengayishini
astoydil xohlagan biznes xodimlari uchun, ular dasturlash jarayonida e’tiborga
olishlari lozim bo‘lgan quyidagi tadbirlar ketma- ketligini taklif qilamiz.
Eng avvalo dasturlar tuzish quyidagi uchta uzviy qismlardan iborat ekanligiga
alohida e’tiborni qaratish lozim:
Ishlab chiqarish darajasi uzoq vaqt mobaynida stabil bo‘lib kelayotganligiga
qaramasdan amaldagi dastur ko‘rsatkichlarini hamisha qayta ko‘rib turish va
tegishli o‘zgartirishlarni kiritib borish talab qilinadi. Chunki xo‘jalik yurituvchi
subyekt miqyosida o‘zgarish bo‘lmagani bilan xo‘jalik yurituvchi subyektning shu
mahsuloti sotiladigan tashqi muhitda (bozorda) o‘zgarishlar tez ro‘y beradi.
Xususan, yangi texnologiyalar juda tez o‘zlashtiriladi, bozordagi raqobat muhiti
o‘zgaradi, iste’molchilar talabi darajasi va sh.k. Ana shunday o‘zgarishlarni o‘z
vaqtida hisobga olish va ular ta’sirida amaldagi dasturga o‘zgartirishlar kiritish
juda muhimdir.
Zamonaviy xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari hamisha yangi dasturlarni
qabul qila oladigan, ya’ni taklif qilinayotgan dastur loyihalariga nisbatan ijobiy
yondashishi lozim. Yangi tavsiya qilinayotgan dasturning afzalligini ko‘rsatuvchi
parametrlarning har birini batafsil o‘rganib chiqishi, yangi imkoniyatlar ochilishi
shubhasiz
bo‘lganda, uni boshqa dasturlar bilan kompleks holda tahlil qilib chiqishi va
operativ tarzda tegishli boshqaruv qarorini qabul qila bilishi lozim.
152
Bozor munosabatlari rivojlangan demokratik mamlakatlarda aynan mana shu
vaziyatda xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlari samarali foydalanib keladigan
tahlil usuli bor. Bu “samara / xarajat” usuli deb yuritiladi. Bu usulning mohiyati
shundaki, xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari shu masala bo‘yicha mavjud barcha
ma’lumotlarni shaxsan o‘zi o‘rganib, shu dasturni qabul qilish qancha xarajat
talab qilishi va uni realizatsiya qilish qancha daromad keltirishiga o‘zi iqror
bo‘lishi, olinishi mumkin bo‘lgan real daromad miqdorini amaldagi dastur
ko‘rsatkichlari bilan taqqoslashi lozimdir.
Nima uchun xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari shu masalani shaxsan o‘zi
o‘rganib chiqib, shaxsan o‘zi qaror qabul qilishi lozim? - degan o‘rinli savol
tug‘iladi. Sababi, aynan rahbar hisobga olishi lozim bo‘lgan juda ko‘p omillar
vujudga keladi-ki, ularning ko‘plarini bevosita miqdor jihatdan o‘lchash imkoni
bo‘lmaganligi uchun, mutaxassislar ularni e’tibordan chetda qoldirishadi, ya’ni
hisobga olishmaydi. Masalan, yangi dasturni qabul qilish xo‘jalik yurituvchi
subyekt imidjini ko‘tarishi, atrof-muhit ifloslanishini kamaytirishi, mehnat
sharoitini yaxshilashi, ma’lumotlar ishonchlilik darajasini oshirishi va shu kabi
bevosita miqdor jihatdan o‘lchab bo‘lmaydigan samaralarni berishi mumkin.
Juda ko‘p xo‘jalik yurituvchi subyektlar mana shu masala borasidagi
amaliyotlarida dasturlarni muvofiqlashtirish tadbirini ko‘p amalga oshirishadi.
Buning uchun ular dastavval amaldagi dastur va taklif qilinayotgan loyihalar
o‘rtasidagi farqli tomonlarni o‘rganishadi, so‘ngra taqqoslab ko‘rishadi va nihoyat
ikkalasidagi eng ma’qul ko‘rsatkichlar doirasida muvofiqlashtirilgan dastur
parametrlarini shakllantiradi. Muvofiqlashtirilgan dasurlar odatda uzoq muddatga,
2-3 yil, ba’zi vaqtlarda 5-10 yillarga mo‘ljallanadi va shunga muvofiq u oldindan
tayyorlanadi. Muvofiqlashtirilgan dasturning muhim tomoni shundaki, unga
asosan byudjet shakllanishi mumkin bo‘ladi. Aniqrog‘i, kelgusida bo‘ladigan
barcha tadbirlar aniq belgilangan bo‘ladi va bu o‘z navbatida endilikda ana shu
tadbirlarning amalga oshirilish xarajatlarini sarf-hisob qilish va u xarajatlarni
qoplash manbalarini belgilash imkonini yaratadi.
| 