§. Xo‘jalik yurituvchi subyekt byudjeti mohiyati va uni shakllantirish
Odatda, byudjet haqida gap ketganda juda ko‘pchilik xo‘jalik yurituvchi
subyektlar rahbarlari o‘zlarini g‘ayritabiiy sezishadi. Sababi, byudjet termini
odatda davlat moliyasiga, mahalliy byudjet tushunchalari bilan bog‘liq deb qaralib
kelingan, hamda u xarajatlar smetasi ko‘rinishida tasavvur qilingan. Xo‘jalik
yurituvchi subyekt miqiyosida esa bu tushunchaning asl mohiyatiga tegishli
darajada e’tibor qaratilmagan. Zamonaviy xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlari
kelajakda faoliyati samarali bo‘lishini, tobora keskinlashib boradigan raqobatga
chidamining ortib borishini astoydil istashsa - boshqaruv hisobini tashkil qilish va
yuritish maqsadida byudjetni tushunish - butunlay boshqa ma’noni ham
anglatishini e’tirof eta bilishlari lozim.
153
Bundan tashqari, rivojlangan bozor iqtisodiga ega bo‘lgan mamlakatlar
tajribasi ko‘rsatadiki, xo‘jalik yurituvchi subyekt miqiyosida bir necha byudjet
tuzilib, shunga muvofiq ularning yakuniy umumlashtiruvchisi sifatida bosh
byudjet ham tuziladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt amaliyotida tuziladigan
byudjetning tub mohiyati ana shu bizlarga ma’lum bo‘lgan an’anaviy byudjet
tarkibi va mohiyati bilan o‘xshash bo‘lganligi uchun ham bir qator olimlar uni shu
nomda qoldirib foydalanishni taklif qiladilar. Bu fikrga albatta, qo‘shilish
maqsadga muvofiqdir.
Kelgusida amalga oshirilishi belgilangan dasturlar doirasidagi tadbirlar
bo‘yicha byudjetni ishlab chiqish dasturlarni ishlab chiqish kabi rejalashtirishning
muhim jarayoni hisoblanadi. Byudjet bilan dasturlash jarayonining asosiy farqi
shu bilan belgilanadiki, dastur istiqboldagi bir necha yillar (1 yillik, 2-3 yillik, 5-
10 yillik) uchun tuzilishi mumkin.
154
Byudjet esa har bir tadbirlar guruhi uchun maksimal tarzda bir yilga tuziladi.
Byudjetlarni ishlab chiqish xo‘jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobi
tizimini tashkil qilishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Rivojlangan
mamlakatlarning tajribasidan kelib chiqib, shu narsani qayd etish lozimki,
mavqeyi va ko‘lamidan qat’i nazar deyarli barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘z faoliyatlarini samarali olib borish maqsadida bir necha byudjetlarni tuzadilar.
Bu esa o‘z navbatida xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining rejali tarzda
boshqarilishi imkonini yaratadi. Bizning mentalitetimizda byudjet jarayoni
faqatgina respublika yoki mahalliy byudjetlar doirasi bilan chegaralanib qolgan.
Mahalliy xo‘jalik yurituvchi subyektlarning aksariyati o‘z faoliyatini
rejalashtirishda byudjet tuzish amaliyotidan foydalanmaydi.
Ma’lumki, xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini rejalashtirishda asosiy
e’tibor foyda olishga qaratilgan bo‘ladi. Foyda olish rejasi esa o‘z navbatida,
xo‘jalik yurituvchi subyektning yillik byudjeti asosini tashkil etadi. Qayd qilish
lozimki, nafaqat tijorat maqsadlarini ko‘zlovchi, balki notijorat xo‘jalik yurituvchi
subyektlari ham o‘z byudjetlarini tuzishlari mumkin.
155
Byudjet rejalashtirilayotgan faoliyatning amalga oshishidan oldin tuzilgan
moliyaviy hujjat hisoblanadi. Shuningdek, byudjetni moliyaviy tadbirlar rejasi
sifatida ham talqin etishadi. Byudjet atamasini faqatgina qog‘ozda ask ettirilgan
moliyaviy yoki boshqa ma’lumotlar sifatida tushunish to‘g‘ri emas, chunki u
kelgusida amalga oshiriladigan bir nechta tadbirlarning rejasi ko‘rinishida
ifodalanadi. Shundan kelib chiqib aytish lozimki, byudjet orqali kelgusidagi
moliyaviy jarayonlarning istiqboli belgilanadi. Iqtisodiy adabiyotlardan ma’lumki,
byudjet turli ko‘rinishlarda ifodalanishi mumkin. Xo‘jalik yurituvchi subyektning
buxgalteriya hisobida yuritiladigan buxgalteriya balansi yoki foyda va zararlar
to‘g‘risidagi hisobot kabi shaklga tushirilgan ma’lumotlardan farqli ravishda,
byudjet qat’i tartibda bajarilishi lozim bo‘lgan standartlashtirilgan shaklga ega
emas. Chunonchi byudjet kichik bir do‘konning oddiy oldi-sotdi hisoboti shaklida
ham, yirik bir bankning qiyin moliyaviy dasturi ko‘rinishida ham bo‘lishi
mumkin. Byudjetning tarkibi unda qanday moddalar aks ettirilishiga, xo‘jalik
yurituvchi subyektning katta-kichikligiga, shuningdek, uni ishlab chiquvchilarning
malakasi va tajribasiga bog‘liq.
Rivojlangan mamlakatlarning tajribasidan ma’lumki, davlat byudjeti
fuqarolarga keng targ‘ib qilinadi. Byudjetning mohiyati undan foydalanuvchilarga
tushunarli bo‘lishi uchun u oson va tushunarli shakldagi ma’lumotlardan iborat
bo‘lishi lozim. Byudjetni keng ommaga yetkazish uchun ma’lumotlar qisqa va
aniq bo‘lishi lozim, chunki ma’lumotlarning keragidan ortiqligi yoki yetishmasligi
byudjet mohiyatini tushunishni qiyinlashtiradi. Byudjet bir vaqtning o‘zida ham
daromadlar, ham xarajatlarni o‘zida ifoda etmasligi, shuningdek, ularning
balanslashgan ko‘rinishda bo‘lishi ham shart emas. Masalan, xomashyo va
materiallardan foydalanish byudjeti faqatgina xomashyo va yarim fabrikatlar
xarajatlari rejasini o‘z ichiga olishi mumkin. Shuningdek, byudjet pulsiz
ko‘rinishda ham tuzilib, uning tarkibida mehnat soati, mahsulot birligi, xizmatlar
miqdori kabi o‘lchamlar qo‘llaniladi.
Byudjetni tayyorlashda uning aniq ko‘rinishdagi sarlavhasi yoki nomlanishi va
qaysi muddat uchun tuzilayotganligi ko‘rsatilishi kerak. Byudjetning belgilangan
shakli uni ishlab chiquvchilari tomonidan tuziladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt
o‘zi uchun mos bo‘lgan shakldagi byudjet ko‘rinishini ishlab chiqib, undan
doimiy ravishda foydalanishi mumkin. Agar byudjetga yangi mahsulot yoki
xizmat to‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritish zarurati tug‘ilsa, ushbu hujjatga yangi
moddalar qo‘shilib, byudjetning shakli o‘zgarishi mumkin. Byudjetni tuzishda har
doim asosiy qoida - barcha ma’lumotlarni imkon qadar qisqa, aniq va
foydalanuvchi uchun muhim bo‘lishiga amal qilish lozim.
Iqtisodiy adabiyotlarda ko‘pincha byudjet reja sifatida ifodalanib, u miqdor
(ko‘pincha pul) ko‘rsatkichida, shuningdek ma’lum bir muddat (ko‘pincha bir yil)
ga tuzilgan bo‘ladi.
AQSHning boshqaruv hisobini yuritish bo‘yicha hisobchilar institutining
ta’kidlashicha, byudjet bu “pul ko‘rinishidagi miqdoriy reja bo‘lib, u ma’lum
156
muddatgacha tayyorlanib tasdiqlangan, odatda erishilishi lozim bo‘lgan
rejalashtirilgan daromadlar hajmi, yoki ushbu muddat davomida ishlatilishi kerak
bo‘lgan xarajatlar va maqsadga erishish uchun jalb qilinishi zarur bo‘lgan
kapitallarni ifodalaydi”.
Tegishli bandlarga ajratilgan byudjet ko‘pincha kelgusidagi cheklangan
muddat (odatda bir yil) uchun tuziladi va u kichikroq (choraklar, oylar yoki 13
to‘rt haftalik) muddatlarga bo‘linadi. Byudjetni bu turdagi qisqa muddatlarga
rejalashtirish boshqaruv nazoratini amalga oshirishga yordam beradi. Nazorat
muddatining yakunida amalda bajarilgan ishlar byudjet bandlari bilan joriy
faoliyatni tahlil va baholash uchun solishtiriladi. Shu borada oylik muddatlardan
ko‘ra to‘rt haftalik muddatni taqqoslash ancha qulay hisoblanadi. Chunki har bir
oyda kunlar soni turlichaligi uchun taqqoslaganda ma’lum bir noaniqliklarga olib
kelishi mumkin.
Amaliyotda yillik byudjet ko‘pincha choraklarga bo‘lingan holda tuziladi va
faqatgina birinchi chorakdagi tadbirlar oylar bo‘yicha taqsimlanadi. Yil davomida
byudjet shart-sharoitlarga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin.
Odatda, amaliyotda uzluksiz yoki egiluvchan byudjetlar deb nom olgan
byudjet turlari keng qo‘llaniladi. Ularning asosiy mohiyati - har bir oy yoki chorak
tugagandan so‘ng byudjetning tegishli bandlariga o‘zgartirishlar kiritilish
imkoniyati mavjud bo‘ladi va shu tartibda keyingi muddatga mo‘ljallangan
byudjet moddalari taklif qilinadi. Bu o‘z navbatida yillik rejalashtirishning
uzluksizligini ta’minlaydi. Umuman olganda, byudjetni ishlab chiqish davriyligi
aniq bir xo‘jalik yurituvchi subyektning rejalashtirilayotgan ma’lumotlari va
ehtiyojlari hajmini inobatga olgan holda aniqlanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan qo‘shimcha investitsiyalarni talab
qiladigan yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish, yangi texnologilar va
jihozlarni joriy etish bilan bog‘liq bo‘lgan katta o‘zgarishlar amalga oshsa,
byudjet besh yillar va hatto undan ham ko‘p bo‘lgan muddatlarga tuziladi. E’tirof
etish lozimki, xo‘jalik yurituvchi subyektlar amaliyotiga endigina joriy qilina
boshlanishiga qaramasdan, byudjetdan uzoq muddatli rejalashtirishning asosiy
vositasi sifatida foydalanadigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar soni kundan kunga
oshib bormoqda.
Byudjetlar xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy faoliyati, shuningdek
uning tarkibiy bo‘linmalari yoki faoliyatning alohida yo‘nalishlari uchun ishlab
chiqiladi.
Rivojlangan bozor munosabatlariga ega bo‘lgan mamlakatlar amaliyotida
keng foydalanib kelinayotgan byudjet bevosita bir qator muhim funksiyalarni
bajaradi. Xususan:
157
Rejalashtirish. Rejalashtirishning asosiy qarorlari, odatda dasturlarni
tayyorlash jarayonida ishlab chiqiladi va byudjetni ishlab chiqish jarayoni ushbu
rejalarni aniqlashtirish uchun ishlatiladi. Byudjetni ishlab chiqish jarayoni
rejalashtirishning eng aniqlashtirilgan shakli hisoblanadi. Byudjetlar xo‘jalik
yurituvchi subyektning yaqin muddatdagi faoliyatlarini belgilab beradi.
Muvofiqlashtirish. Xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha tarkibiy
bo‘linmalari bir-birining faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Byudjetni ishlab chiqish
jarayonida
xo‘jalik
yurituvchi
subyektning
ayrim
faoliyat
turlari
shunday muvofiqlashtiriladiki, bunda barcha bo‘limlar birgalikda ish olib
borgan holda, xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy maqsad va vazifalarini
amalga oshishini ta’minlaydi. Shunga alohida e’tibor berish kerakki, ishlab
chiqarish rejalari xo‘jalik yurituvchi subyektning marketing bo‘limi rejalari bilan
muvofiqlashtirilgan bo‘lishi lozim, ya’ni rejalashtirilgan sotuv hajmi va tayyor
mahsulotning maqbul bo‘lgan zaxiralar darajasini inobatga olib, so‘ngra mahsulot
ishlab chiqarish hajmini belgilash lozim. Xuddi shuningdek, xomashyo va
materiallarni sotib olish rejasi mahsulot ishlab chiqarish ehtiyojidan kelib chiqishi
kerak.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha xodimlari qo‘yilgan rejalarning
mohiyatini to‘liq tushunib yetmagunicha, boshqaruv tomonidan belgilangan
maqsadga erishib bo‘lmaydi. Ushbu rejalar o‘z ichiga qancha mahsulot yoki
xizmat turlarini ishlab chiqish, bu borada qanday usullar, ish kuchi va jihozlardan
foydalanish, qancha miqdordagi xomashyo materiallarini sotib olish, sotuv narxini
belgilash, kelgusida
161
qanday cheklovlardan qochish kabi aniq bandlarni oladi. Tasdiqlangan byudjet
miqdoriy axborot bilan mavjud bo‘lgan cheklamalarni muvofiqlashtiruvchi eng
muhim vosita sanaladi.
Rag‘batlantirish. Byudjetni ishlab chiqish jarayoni xo‘jalik yurituvchi subyekt
oldiga qo‘yilgan mushtarak maqsadlarga erishishda rahbariyat tomonidan kuchli
rag‘batlantirish vositasi sifatida ham ishlatilishi mumkin. Har bir rahbar o‘z
bo‘limidan kutilayotgan natijani aniq bilishi lozim.
Agar menejerlar o‘z bo‘linmasining byudjetini ishlab chiqishda faol ishtirok
etsa, bu byudjetning rag‘batlantiruvchi roli yanada oshadi.
Nazorat. Byudjetni, u tuzilayotgan vaqtida keyinchalik bo‘lishi mumkin
bo‘lgan, ya’ni kutilayotgan natija to‘g‘risidagi prognoz-hisobot deb tushunish
mumkin. Puxta hisob-kitoblar asosida tayyorlangan byudjet amalda erishilgan
natijalar bilan taqqoslanadigan eng qulay mezondir. Chunki u byudjetni ishlab
chiqish davrida bashorat qilingan barcha o‘zgarishlarni baholash samarasini o‘z
ichiga qamrab olgan bo‘ladi.
Yaqingacha joriy natijalarni o‘tgan yillar bilan taqqoslash umumiy amaliyoti
qo‘llanilar edi. Ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarda bu turdagi taqqoslash
hozirgacha ham ishlatiladi. Lekin, ushbu taqqoslash turi ayrim kamchiliklardan
xoli emas. Masalan, ko‘rsatkichlarni bir-biri bilan taqqoslaganda faoliyat
159
yo‘nalishi hamda kelgusi yilga rejalashtirilgan dasturlardagi o‘zgarishlar inobatga
olinmaydi.
Amalda erishilgan natijalar byudjet ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanganda
birinchi navbatda menejerlarning e’tiborini qayerga qaratishni va qanday
boshqaruv tadbirlarini amalga oshirish lozimligini ko‘rsatadi. Amalda erishilgan
natijalar bilan byudjetda aks ettirilgan ko‘rsatkichlar orasida vujudga kelgan
chetlanishlarning tahlili:
birinchi navbatda e’tibor berilishi lozim bo‘lgan muammoli sohalarni
aniqlashtirishga yordam beradi;
byudjetni ishlab chiqish jarayonida ko‘zda tutilmagan yangi imkoniyatlarni
ochadi;
dastlabki ishlab chiqilgan byudjetdagi ayrim xatolarni ko‘rsatadi.
Baholash. Byudjetning har bir bandi bo‘yicha har oyda aniqlanishi lozim
bo‘lgan tadbir, ya’ni byudjetdan chetlanishlarni hisoblash, yil davomida nazorat
maqsadlarida xizmat qiladi. Amalda erishilgan natijalar byudjet ko‘rsatkichlari
bilan taqqoslaganda har bir bo‘lim va uning rahbari faoliyatini real baholash
imkoniyati ochiladi. Ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarda byudjetning ma’lum
moddalari bo‘yicha ijobiy chetlanishga erishgan mutaxassis va rahbarlar uchun,
uni bir vaqtning o‘zida rag‘batlantirish mexanizmi sifatida samarali ishlatish
mumkin.
Malaka oshirish hamda o‘qitish-o‘rgatish. Byudjet menejerlarning malakasini
oshirish borasida samarali hamda qulay vosita hisoblanadi. Byudjetni ishlab
chiqish jarayonida rahbar o‘z bo‘limi faoliyati va uning boshqa bo‘limlar bilan
birgalikda olib borayotgan ishlari haqida batafsil ma’lumotga ega bo‘ladi. Bu
ayniqsa yangi tayinlangan rahbar xodimlar uchun zarurdir. Yillik byudjetni ishlab
chiqish tajribasiga ega har bir xodim bu jarayonning ijobiy va foydali tomonlarini
yaxshi biladi. Byudjet menejerlarning iqtisodiy bilimlar bazasini kengaytirib
borishni talab qiladi, tahlil qilish, buning uchun o‘rganish, guruhlash, baholash va
xulosalar chiqarish kabi qarorlar va harakatlar qilishga undaydi.
| 