§. Byudjetlashtirishda ishlab chiqarish dasturi
Ishlab chiqarish dasturini tuzish xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini
byudjetlashtirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
171
Ishlab chiqarish dasturi mahsulot ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish, ish
bajarish) va sotishning istalga muddatga, odatda yillik hajmi, nomenklaturasi,
tovarlar va xizmatlar bozori talabi asosida sifat va muddatni tavsiflovchi kompleks
rejani o‘zida namoyon etadi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzish jarayonida dastavval xaridorlarning talablari
asosida ishlab chiqarilgan tovarlarga bo‘lgan bozor ehtiyoji o‘rganiladi. Buning
uchun tuzilgan shartnomalar va buyurtmalarning mavjud portfeli, shuningdek,
mahsulot (ish, xizmat)larning taklif qilinishi mumkin bo‘lgan hajmi xo‘jalik
yurituvchi subyekt ishlab chiqarish dasturining asosini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzishda turli usullar: darajali taxminlash, vaziyatli
rejalar tuzish, chiziqli dasturlash, mahsulot (ish va xizmat)lar turlarini
diversifikatsiyalash (kengaytirish) qo‘llaniladi.
Darajali taxminlash ishlab chiqilgan mahsulotlarni sotish va ana shu jarayondan
olinishi kutilayotgan foyda hajmini uchta: maksimal, ehtimol, minimal nuqtalari
bo‘yicha avvaldan rejalashtirishni nazarda tutadi.
Vaziyatli rejalashtirish xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish dasturini
ishlab chiqish jarayoni bilan bir qatorda beqaror bozor sharoitlarida uni amalga
oshirishda ham bir qancha qulayliklar tug‘diradi.
Faoliyat turi va mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha xo‘jalik yurituvchi
subyektlarda ishlab chiqarish dasturini tuzish, uch bosqichda amalga oshiriladi:
Xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha faoliyatini o‘zida jamlagan yillik ishlab
chiqarish rejasini tuzish.
Rejalashtirilayotgan hisobot davri uchun ustuvor maqsadlarni aniqlash.
Yillik ishlab chiqarish rejasini xo‘jalik yurituvchi subyektning alohida
segmentlari yoki ishtirokchilari, ya’ni bajarish uchun mas’ullar bo‘yicha taqsimlash.
Odatda, bozor iqtisodiy oti rivojlangan davlatlar amaliy otda ishlab chiqarish
dasturini rejalashtirishning «quyidan yuqoriga» yoki nomarkazlashtirilgan holda,
«yuqoridan quyiga» yoki markazlashtirilgan holda va takroran rejalashtirish
ko‘rinishlari qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarish dasturini shakllantirishda quyidan yuqoriga rejalashtirish
yondashuvining qo‘llanilishi shuni anglatadiki, bunda ishlab chiqarish rejasi
boshqarishning quyi darajasida ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyekt segmentlari va
funksional xizmatlari bo‘yicha tuzilib borib, oxirida butun subyekt bo‘yicha
umumlashgan yaxlit bir hujjat shakliga keltiriladi.
172
Ishlab chiqarish dasturini tuzish jarayoni yuqoridan quyiga rejalashtirish
tamoyiliga asoslanganda esa, rejalar butun xo‘jalik yurituvchi subyekt bo‘yicha
ishlab chiqiladi va bo‘linmalar uchun tezkor rejalashtirish asos bo‘lib xizmat qiladi.
Takroran rejalashtirish xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan barcha
segmentlar va funksional xizmatlar o‘rtasidagi o‘zaro uzviy hamkorlikni e’tiborga
oladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki uning segmentlari bo‘yicha yillik ishlab
chiqarish hajmini aniqlash - mahsulot birligini mos taxminiy bozor baholariga
ko‘paytirish orqali quyidagi formula bilan hisoblanadi2:
m p
y
M0 = У M B + У M B + У M B
0 m m p p
y y
i i i
bu yerda:
M0 - xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy ishlab chiqarish dasturi, p.b.da;
Mm, Mp, My - mahsulot (ish va xizmat)larning yillik hajmi, donada;
Bt Br, Bu - mahsulot (ish va xizmat)lar birliklarining taxminiy bozor baholari,
p.b./donada;
p,r,u- mahsulot (ish va xizmat)larning nomenklaturasi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish mahsulot
sotish rejasini tuzishdan boshlanadi. Unda har bir mahsulot, shuningdek xo‘jalik
yurituvchi subyekt faoliyatining kelgusi davrida amalga oshiriladigan ishlari
miqdori va bajaradigan xizmatlari hajmi ko‘rsatiladi. Ishlab chiqarilayotgan
mahsulot (ko‘rsatilayotgan xizmat, bajariladigan ish) bozorga bir maromda yetkazib
berilganda rejalashtirilgan muddatda sotishlar hajmini topish uchun quyidagi
formuladan foydalaniladi:
bu yerda:
2 Амалий бош^арувх,исоби: Олий у^ув юртлари учун у^ув ^улланма
/А.К.Ибрагимов, Б.А.Хасанов, Н.К.Ризаев - Т.: “Молия”, 2014. - 404 б, 227 б.
173
М.- - mahsulot sotishning rejalashtirilgan hajmi;
T - tovarlarni o‘rtacha bir kunda sotish miqdori;
C, - sotishning rejalashtiriladigan davri (kun, oy, kvartal, yil). Sotishlarning
rejalashtiriladigan hajmini bozor segmentlari bo‘yicha quyidagi shaklda shartli
misollar yordamida ifodalash mumkin (jadval).
Xo‘jalik yurituvchi subyektning bozor segmentlari bo‘yicha rejalashtirilayotgan
savdosi hajmi
Bozor
segmentlari
O‘lch
ov
birligi
Yil choraklari
Yill
ik
haj
m
I
I
I
II
I
I
V
A
mahsulot
bo‘yicha:
“X” xaridor
tonna
2
00
3
00
3
50
2
50
110
0
“U” xaridor
tonna
1
50
2
00
2
50
2
00
800
va h.k.
-
-
-
-
-
-
Jami:
tonna
7
00
8
00
1
000
1
000
250
0
V
mahsulot
bo‘yicha:
“X” xaridor
tonna
1
00
1
50
1
50
1
50
550
“D” xaridor
tonna
1
100
1
200
1
200
1
200
470
0
va h.k.
Jami
tonna
3
300
3
700
4
500
5
000
165
00
Hammasi
tonna
4
000
4
500
5
500
6
000
190
00
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarish dasturini tuzishda
ma’lumotlarning shu tarzda shakllantirilishi sotilishi rejalashtirilayotgan mahsulot
turlari bo‘yicha nafaqat ular bo‘yicha
bozordagi umumiy hajmni nazorat qilish, balkim, shu tovarning xaridorlari
bo‘yicha o‘zgarishini ham hisobga olib borish, kuzatish va shunga muvofiq tarzda
o‘zgartirishlar kiritish imkonini yaratadi. Xususan, jadval ma’lumotlari ko‘rsatadiki
X va Y iste’molchilar talabi yilning to‘rtinchi choragigacha o‘sib borgan, keyin esa
kamaygan. Shuningdek, V tovarga bo‘lgan talab birinchi chorakdan keyin X va D
xaridorlarda o‘sgan va yilning oxirigacha bir tekisda bo‘lgan, ya’ni o‘zgarmasdan
qolgan. Bu holat xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga
bozordagi talabning stabil darajada ekanligini ko‘rsatadi.
174
Bu kabi holatlarni chuqur tahlil qilish kelgusida sotish rejasini tuzishda yuqori
samara beradi.
Mavsumiy tebranishlarga xos beqaror ishlab chiqarishda sotishlar rejasi, odatda,
har oyga tuziladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt mahsulot sotishining yillik rejasiga
tovarlar va xizmatlarning quyidagi turlari kiritiladi: ichki bozorda mahsulot sotish
hajmi, o‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar hajmi, tovarlarning eksportga
jo‘natish hajmi, tayyor mahsulot zaxiralari, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan ishlar
va xizmatlar miqdori va h.k.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mahsulot turlari bo‘yicha bozordagi ulushini
baholashda quyidagi ko‘rinishdagi jadvaldan foydalaniladi.
Jadval ma’lumotlariga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, u bir vaqtning o‘zida bozor
sig‘imi va unda xo‘jalik yurituvchi subyektning mahsulotlari hissasini aks ettirishini
kuzatish mumkin. Unga asoslanib, har bir tovar guruhi bo‘yicha kelgusida ishlab
chiqarish hajmining optimal miqdorini belgilab olib, sotishlar hajmi imkoniyatlari
taxminlashtiriladi, aniq bo‘lgan ishlab chiqarish va sotish hajmlari moddiy va
qiymat ko‘rinishida dasturda ifodasini topish uchun taqdim qilinadi.
Tovar bozorida xo‘jalik yurituvchi subyekt ulushi
(pul birligida)
Mahs
ulot
Turi
Ishla
b
chiqa
rish
hajm
i
Bozorg
a
chiqaril
gan
mahsul
ot
Barcha ishlab
chiqaruvchilar
tomonidan
bozorga
chiqarilgan
mahsulotlarning
umumiy hajmi
Bozorga
yetkazib berilgan
mahsulot
ulushi,
%da
A
4500
4000
45800
8.7
V
5000
4500
98500
4.6
S
150
140
350
40.0
D
500
495
65000
0.8
|
