§. Pul mablag‘lari byudjeti
Pul mablag‘lari harakati xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha mablag‘lari
aylanmasining samarasini belgilovchi, unga ta’sir o‘tkazuvchi muhim ko‘rsatkich
hisoblanadi. Bosh byudjetni ishlab chiqish jarayonida avval barcha davriy
byudjetlar, xususan, kapital xarajatlar byudjeti, kutilayotgan foyda va zarar
175
to‘g‘risidagi byudjetlar va shu kabilar tuzilganidan so‘ng pul mablag‘lari byudjeti
tuziladi.
Pul mablagTari byudjeti (yoki kutilayotgan pul aylanmalari) bu kelgusi davrda
bo‘ladigan pul mablag‘lari tushumi va to‘lovlar rejasi bo‘lib, bosh byudjetda
ko‘rsatilgan barcha kelgusi tadbirlar bilan bog‘liq pul aylanmalarini o‘z ichiga
qamrab olgan. Umuman olganda, bu byudjet davr yakunidagi pul mablag‘lari
byudjetida kutilayotgan yakuniy saldo va byudjet tuzilayotgan yilning har bir
oyining moliyaviy holatini ko‘rsatadi.
Ana shu byudjet ko‘rsatkichlari asosida, rahbar, o‘z xo‘jalik yurituvchi subyekti
uchun eng ko‘p va eng kam pul mablag‘lari davrlarini rejalashtirishi mumkin.
Pul mablag‘lari hisobidagi katta saldo moliyaviy mablag‘lar to‘liq samara bilan
ishlatilmaganligini bildiradi. Kichik saldo esa xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z
vazifalari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirishga qobil emasligini ko‘rsatishi
mumkin. Shuning uchun, pul mablag‘larini rejalashtirishni puxta ishlab chiqish
lozim.
Pul mablag‘lari byudjeti ikki maqsadni ko‘zlaydi. Birinchidan, u kutilayotgan
buxgalteriya balansini yakunlash uchun byudjet davri oxiriga pul mablag‘lari hisob
raqamidagi yakuniy qoldiqni ko‘rsatadi. Va ikkinchidan, byudjet davri ichida har
bir oyning yakuniga byudjet mablag‘lari qoldig‘ining istiqbolini belgilab, moliyaviy
resurslarning ortiqchaligini yoki yetishmasligi davrlarini aniqlaydi. Birinchi maqsad
umumiy byudjetni tayyorlash jarayonida bu byudjetning o‘rnini ko‘rsatsa, ikkinchi
maqsad umumiy byudjetni biznes faoliyatining barcha turlarida zarur bo‘lgan
moliyaviy mablag‘larni boshqarish quroli sifatida e’tirof etadi. Boshqacha qilib
aytganda, pul mablag‘larisiz hech qanday biznes amalga oshmaydi.
Pul mablag‘lari va to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlarning boshqa manbalari ham
mavjud.
Ko‘rib o‘tilgan misolda xo‘jalik yurituvchi subyektning keyingi yil uchun pul
mablag‘larining asosini tovarlarni sotishdan tushgan tushum tashkil etmoqda.
Aytish lozimki, sotuv vaqtida sotuvning 60 foizgacha bo‘lgan hajmi darhol to‘lash
sharti bilan, sotuvning 2 foizidan esa tushum tushmaydi. Tovarlarni kredit hisobiga
sotish hajmi 38 foizni tashkil etib, bu mablag‘lar keyingi oyda olinishi mumkin. Bu
kabi barcha ma’lumotlar sotuv byudjetidan olinadi.
Pul mablag‘lari byudjetini tayyorlashda xo‘jalik operatsiyalarining sodir bo‘lishi
vaqtida emas, balki moliyaviy hisobotni tuzishning muhim tamoyili bo‘lgan
amaldagi tushumlarning yoki pul mablag‘lari to‘lovining vaqtiga e’tibor qaratish
lozim. Har bir xo‘jalik yurituvchi subyektda joriy holat to‘g‘risida oldingi tajribalar
va rahbariyat qarorlari asosida kredit hisobiga sotuvdan kutilayotgan pul
mablag‘larining tushumi (foiz hisobida) aniqlanadi.
176
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moddiy boyliklar sotib olish,
mehnatga haq to‘lash va boshqa xarajatlarni qoplash bo‘yicha to‘lov siyosatini
ham hisobga olish zarur. Masalan, turli xildagi tijorat xarajatlari kabi ayrim
xarajatlarning to‘lovi kredit hisobiga 30 va undan katta bo‘lgan muddatga, ko‘pgina
hollarda mehnatga haq to‘lash xarajatlari ma’lum sabablarga ko‘ra uzoq muddatga
cho‘zilmasligi lozim. Shuningdek, xarajatlarning ayrim moddalari, masalan
amortizatsiya pul mablag‘larini talab qilmasligini hisobga olish kerak. Pul
mablag‘lari byudjetining umumiy ko‘rinishi va ma’lumotlar manbai quyidagi
jadvalda keltirilgan:
Pul mablag‘i byudjetining
elementlari
Ma’lumotlar manbai
Pul mablag‘lari tushumi:
- naqdpulga sotuvdan
Sotuv byudjeti (naqdga)
- kreditga sotuvdan
Sotuv byudjeti (kreditga)
- boshqa aktivlar sotuvidan
Foyda va zararlar to‘g‘risidagiprognoz
hisoboti
- olingan qarzlar
Oldingi
oylarningpul
mablag‘lari
byudjeti
Pul mablag‘lari to‘lovi:
- asosiy materiallar uchun
Xarid byudjeti
- yordamchi materiallar uchun
Umum ishlab chiqarish xarajatlari va
materiallar xaridi byudjetlari
- to‘g‘ri mehnat xarajatlariga
Ish haqi byudjeti
-
umum
ishlab
chiqarish
xarajatlariga (UICHX)
UICHX byudjeti
- tijorat xarajatlariga
Tijorat xarajatlari byudjeti
-
umumiy va ma’muriy
xarajatlar uchun
Umumiy va ma’muriy xarajatlar
byudjeti
- kapital xarajatlar uchun
Kapital xarajatlar byudjeti
- foyda solig‘i to‘lovi uchun
«Moliyaviy natijalar» to‘g‘risidagi
hisobot
- foizlar bo‘yicha to‘lovlar
uchun
Foyda va zararlar to‘g‘risidagiprognoz
hisoboti
- qarzlarning qaytarilishiga
Kredit shartnomalari
Pul mablag‘lari byudjetini tuzish bo‘yicha illyustrativ misol. Xo‘jalik yurituvchi
subyektda jami 5 operator ishlaydi. Ularning har biri bir oyda 160 soatdan ishlaydi.
Bulardan
tashqari
yana
quyidagi
ma’lumotlar
mavjud:
joriy
yil,
haqiqiysi
kelgusi yilga prognoz
177
no
yabr
de
kabr
y
anvar
Fev
ral
mart
Sotuv hajmi
25
400
35
00
0
2
5
0
00
20
000
40 000
Tijorat xarajatlari
4
500
5
000
4
000
4
000
5 000
Umumiy va ma’muriy
boshqaruv xarajatlari
7
500
8
000
8
000
7
000
7 500
Material xarajatlari
25
00
35
00
2
500
250
0
4000
Umumishlab chiqarish
xarajatlari
32
00
35
00
3
000
250
0
3500
Qo‘shimcha quyidagi ma’lumotlar mavjud:
Xo‘jalik yurituvchi subyekt 12 000 p.b.da bank krediti olgan.
Yillik bank foizi 12% (foiz har oyda to‘lanadi).
Kreditning 2000 p.b. kelgusi yilda to‘lanishi (fevralda) kerak.
Joriy yilning foyda solig‘i summasi 4550 p.b. va u 15 martda to‘lanishi kerak
bo‘ladi.
Xodimlarning bir soatlik ish haqi miqdori 8.50 p.b. (har biriniki).
Pul tushumlari rejasi quyidagicha:
Sotuv hajmining 60 foizi birdan kelib tushadi.
30 foizi sotilgandan keyingi birinchi oy mobaynida kelib tushadi.
10 foizi sotilgandan keyingi ikkinchi oy davomida kelib tushadi.
Materiallar to‘lovi ular kelib tushgan oyda to‘lanadi.
Tijorat va boshqa barcha xarajatlar kelgusi oyda to‘lanadi.
178
Pul
mablag‘larining
kelgusi
yil
boshiga
qoldig‘i
13840
p.b.
Talab qilinadi:
Xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusi yil 1-kvartaliga pul mablag‘lari
byudjetini tuzish lozim.
Yechimi:
Xo‘jalik yurituvchi subyekt pul mablag‘ining 1-kvartaldagi oylari bo‘yicha
byudjeti
ya
nvar
Fev
ral
M
art
ja
mi:
Mablag‘lar kirimi:
- xaridorlarga qo‘yilgan schetlar
28
000
230
00
32
500
83
500
bo‘yicha*
Mablag‘lar to‘lovi:
- materiallar sotib olishga
25
00
250
0
40
00
90
00
- ish haqi xarajatlariga
68
00
680
0
68
00
20
400
- umum ishlab chiqarish xarajati
35
00
300
0
25
00
90
00
- tijorat xarajatlari
50
00
400
0
40
00
13
000
- umumiy va ma’muriy boshqaruv
80
00
800
0
70
00
23
000
Xarajatlari
- bank foizlari bo‘yicha
12
0
120
10
0
34
0
- kreditning qaytarilishi
-
200
0
20
00
- foyda solig‘i to‘lovi
-
45
50
45
50
Jami to‘lovlar
25
920
264
20
28
950
81
290
Mablag‘ning
ko‘payishi
(kamayishi)
20
80
(34
20)
35
50
22
10
Boshlang‘ich qoldiq
13
840
159
20
12
500
13
840
Oy oxiriga qoldiq
15
920
125
00
16
050
16
050
* - hisoblash izohi: - kliyentlarga qo‘yilgan schetlar bo‘yicha
tushadigan tushumlarning oylar bo‘yicha hisob-kitobi:
179
Ya
nvar
fevr
al
ma
rt
Joriy oy - 60%
15
000
120
00
24
000
yanvardagi 25000
dan
Oldingi oy - 30%
10
500
750
0
60
00
dekabrdagi 35000
dan
Undan oldingi -
10%
25
00
350
0
25
00
noyabrdagi 25000
dan
Jami:
28
000
230
00
32
500
Asosiy jadvaldagi ma’lumotlarning hisob-kitobi
Yanv
ar
Fev
ral
Mart
1 Material xarajatlari
(xarid qilingan oyda to‘lanadi)
2500
250
0
4000
2 Ish haqi
(5 ishchi x 60 x 8.50)
6800
680
0
6800
3
Umum
ishlab
chiqarish
xarajatlari (kelgusi oyda to‘lanadi)
3500
300
0
2500
4 Tijorat xarajatlari
(kelgusi oyda to‘lanadi)
5000
400
0
4000
5 Umum ishlab-chiqarish va
ma’muriy
boshqaruv
xarajatlari
(kelgusi oyda to‘lanadi)
8000
800
0
7000
6 Bank foizlari to‘lovi yanvarda -
12000 dan 1 % fevralda - 12000 dan 1
% martda - 10000 dan 1 %
120
120
100
7 Kreditning qaytarilishi
200
0
8 Soliq to‘lovi
4550
Xulosa:
yanvardagi naqd pul qoldig‘i
- 15920
fevraldagi
- 12500
martdagi
- 16050
Bu o‘rtacha (yaxshi) holat, lekin xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyati
uchun juda katta emas.
| 