169
Byudjetning bu turi xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy natijalarining ma’lum
bir hisobot davri nihoyasi bo‘yicha bajarilishini ifodalaydi hamda pul va foiz
nisbatlaridagi ko‘rsatkichlarning mutlaq raqamlarini taqqoslashga imkon beradi.
Statik byudjet ko‘rsatkichlarini moslashuvchan byudjet ko‘rsatkichlari
bilan
taqqoslashda sotishning haqiqiy hajmi e’tiborga olinmaydi, ya’ni natijalarning
faqatgina qiyosiy tahlili keltiriladi (jadval).
Jadval ma’lumotlarini dastlabki tahlil qilishning o‘zida ko‘rinib
turibdiki,
xo‘jalik yurituvchi subyektning statik byudjetida rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar
ichida sotishdan tushgan tushum miqdori oshgan, foyda miqdori ham rejaga
nisbatan ko‘paygan. Lekin, shu bilan bir qatorda ishlab chiqarish xarajatlari miqdori
ham, shuningdek davr xarajatlari xajmi ham rejaga nisbatan oshgan.
Jadval
ma’lumotlari esa o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki - statik byudjet xo‘jalik yurituvchi
subyekt faoliyati to‘g‘risida dastlabki, ya’ni umumiy tasavvurlarga ega bo‘lish
imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga barcha ko‘rsatkichlardagi o‘zgarishlarga
qaysi omillar ta’sir qilgan, qanaqangi foydalanilmay
qolgan imkoniyatlar mavjud
yoki qaysi resurslarni qo‘ldan boy berdik, degan o‘rinli savollarga javob olish
uchun tahliliy ishlarimizni chuqurlashtirishimiz kerak bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektining statik byudjeti
(pul birligida)
T
.r
Ko‘rsatkichlar
Re
ja
Haqi
qiy
Chetlanishlar (+,
-)
1
Sotishdan
olingan
tushum
55
000
6100
0
+ 6000
2
Ishlab
chiqarish
xarajatlari, shundan:
materiallar
xarajati
21
000
2200
0
+ 1000
mehnat xaqi
xarajatlari
17
000
1900
0
+2000
boshqa xarajatlar
20
00
2000
-
Jami
40
000
4300
0
+3000
3
Marjinal daromad (1 -
2)
15
000
1800
0
+3000
4
Davr xarajatlari:
- sotish xarajatlari
40
00
5000
+1000
- ma’muriy xarajatlar
60
00
6000
-
Jami
10
000
1100
0
+1000
5
Operatsion foyda (3-4)
50
00
7000
+2000
170
Bu vazifani echishga moslashuvchan byudjet yordam beradi.
Statik byudjetda ko‘rsatkichlarni rejalashtirish amalga oshirilsa, moslashuvchan
byudjetni tuzishda natijalarning omilli taxdil usulidan foydalaniladi.
Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan hajmi tuzatish
yo‘li bilan hisob-kitob qilinadi. Unda sotish hajmini hisoblashning bir qancha
muqobil variantlaridan foydalaniladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moslashuvchan
byudjetida ishlab chiqarish
xarajatlari uchun avval mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan
me’yorlar belgilanadi, keyin ushbu me’yorlar asosida haqiqiy sotish hajmiga mos
keladigan ishlab chiqarishni rejalashtiriladigan hajmi aniqlanadi (jadval).
Xo‘jalik yurituvchi subyektining moslashuvchan byudjeti
(pul birligida)
T
.r
Ko‘rsatkichlar
Haqi
qiy
bajari
l-
gani
Haqiqiy
bajarilgang
a
moslashtiri
lgan
byudjet
Haqiqiy
byudjetning
mos-
lashtirilganda
n chetlanishi
1
Tushum
2350
00
245000
+10000
2
Ishlab
chiqarish
xarajatlari
1450
00
150000
+5000
3
Marjinal daromad
9000
0
95000
+5000
4
Davr xarajatlari
5000
0
51000
+1000
5
Operatsion foyda
4000
0
44000
+4000
Xo‘jalik yurituvchi subyektda moslashuvchan byudjetlar tuzish xarajatlar va
daromadlarni samarali boshqarishga, chetlanishlar bo‘yicha
tezkor choralar qabul
qilishga, ijobiy va salbiy chetlanishlarni rejalashtirilgan foyda summasiga mos
ravishda tuzatib borishga imkon yaratadi. O‘zgarishlarga ta’sir qilgan har bir
ko‘rsatkichning ta’sir darajasini hisoblashga zamin yaratadi.
