§. Bosh byudjet, uning tarkibi va tuzish tartibi

160 
jarayonida rejalashtirilayotgan sotuv va ishlab chiqarish hajmi xo‘jalik yurituvchi 
subyektda faoliyat 
yuritayotgan barcha bo‘linmalarning daromadlari va xarajatlarining miqdoriy 
ko‘rinishiga aylanadi. Tezkor (operativ) byudjet foyda va zarar to‘g‘risidagi 
byudjet hisobotini o‘z ichiga oladi. Ushbu hisobot sotuv byudjeti, ishlab chiqarish 
byudjeti, tovar-moddiy zaxiralar byudjeti va tijorat, umumiy va boshqaruv 
xarajatlari byudjetlaridan tuziladi. 

Sotuv byudjeti. Kutilayotgan sotuv hajmi eng asosiy ko‘rsatkich bo‘lganligi 
uchun byudjetni tuzish jarayoni shu ko‘rsatkichni aniqlashdan boshlanadi va 
uning o‘zgarishi boshqa ko‘rsatkichlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Sotuv rejasi 
xo‘jalik yurituvchi subyekt marketing bo‘limi tadqiqotlarining bosh yo‘nalishi 
hisoblanadi. Ko‘p hollarda sotuv hajmi xo‘jalik yurituvchi subyektda mavjud 
bo‘lgan ishlab chiqarish quvvatlari bilan cheklanadi. Sotuv hajmi byudjeti va 
uning mahsulot ishlab chiqarish turlari bo‘yicha tarkibi xo‘jalik yurituvchi 
subyektning umumiy faoliyati va darajasini belgilab, boshqa byudjetlarga ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Tijorat xarajatlari byudjeti. Bu byudjetda kelgusida mahsulot va xizmatlarni 
sotish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha kutilayotgan xarajatlar o‘z aksini topadi. 
Tijorat va transport bilan bog‘liq ayrim xarajatlar o‘zgaruvchan bo‘lib, reklama va 
xodimlarning ish haqi kabi xarajatlar doimiy hisoblanadi. Tijorat xarajatlari 
byudjetini tuzish va uni amalga oshirish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektning 
sotuv bo‘limi mas’uldir. 
Ishlab chiqarish byudjeti. Rejalashtirilgan sotuv hajmining miqdoriy sonini 
o‘rnatgandan so‘ng, kutilayotgan sotuv va zaxiralarning kerakli darajasini 
ta’minlash maqsadida mahsulot va xizmatlarni qancha miqdorda ishlab chiqarish 
lozimligini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati 
tayyor mahsulot zaxirasini oldingiday saqlab qolish yoxud uni ko‘paytirish yoki 
kamaytirish borasidagi tegishli qarorga kelishi kerak. Tayyor mahsulot zaxirasi 
hajmi, byudjet muddati boshlanishidagi mavjud bo‘lgan mahsulot hajmi hamda 
sotuv hajmiga oid ma’lumotlardan kelib chiqib ishlab chiqarish jadvali tuziladi. 
Xomashyo hamda materillarni sotib olish va ishlatish byudjeti. Xomashyo 
hamda materiallarni sotib olish va ularni ishlatishning rejadagi ehtiyoji bir 
hujjatda, shuningdek alohida-alohida hujjatlarda ham tayyorlanishi mumkin. 
Ko‘pgina xo‘jalik yurituvchi subyektlar yagona hujjatni afzal deb bilishadi. Bu 
byudjetda ishlab chiqarish 
165 
rejasini bajarish uchun xarid qilish muddatlari, xomashyo, materiallar va 
yarim fabrikatlar turlari hamda soni aniqlashtiriladi. Xomashyo materiallarini 
ishlatish ishlab chiqarish byudjeti va moddiy zaxiralar darajasida kutilayotgan 
o‘zgarishlardan kelib chiqadi. Har bir dona ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 
narxi va uning soni ko‘paytirilganda xomashyo materiallarini xarid qilish byudjeti 
aniqlanadi. 
Mehnat xarajatlari byudjeti. Bu byudjet ishlab chiqarilgan mahsulot yoki 
xizmatlar sonini har bir mahsulot birligiga soatlarda sarflangan mehnat normasiga 
ko‘paytirish orqali topilib, rejalashtirilgan ishlab chiqarish hajmini bajarish uchun 
zarur bo‘lgan kerakli ish vaqtini soatlarda belgilab beradi. Shu yoki alohida 

boshqa hujjatda zarur bo‘lgan ish vaqtini soatbay ish haqiga ko‘paytirish orqali 
pul ko‘rinishidagi mehnat xarajatlari aniqlanadi. 
Umumishlab chiqarish xarajatlari. Bu byudjet xomashyo va ish haqi 
xarajatlaridan farqli ravishda kutilayotgan ishlab chiqarish xarajatlari rejasi 
ko‘rinishida bo‘ladi. Bu byudjet quyidagi ikki maqsadni ko‘zlaydi: 
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha menejerlar tomonidan tuzilgan 
barcha umumishlab chiqarish xarajatlari byudjetlarini birlashtirish; 
Ushbu ma’lumot yig‘ilganidan so‘ng, hisobot davrida yuqorida ko‘rsatilgan 
xarajatlar 
me’yorini 
hisoblash 
hamda 
kelgusida 
ishlab 
chiqarishi 
mo‘ljallanayotgan mahsulot birligi bo‘yicha ularni taqsimlash yoki boshqa 
ixtiyoriy olingan har qanday xarajat obyektlari bo‘yicha tannarxni hisoblash 
imkonini beradi. 
Umumiy va boshqaruv xarajatlari byudjeti. Bu byudjet ishlab chiqarish va 
sotuv xarajatlaridan farqli ravishda tegishli bandlarga ajratilgan joriy operatsion 
xarajatlar rejasi bo‘lib, xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusidagi umumiy 
faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu byudjetning ishlab chiqilishi 
pul mablag‘lari byudjetini 
166 
tayyorlashda va uni nazorat qilishda ishlatiladigan ma’lumotni aniqlashda 
yordam beradi. Shuningdek, bu ma’lumot rejalashtirilgan davr uchun xo‘jalik 
yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijasini aniqlash uchun ham 
ishlatiladi. Bu byudjetning aksariyat bandlari doimiy xarajatlardan iborat. 
Foyda va zararlar to‘g‘risidagi kutilayotgan hisobot. Tayyorlangan davriy 
byudjetlarga asoslanib xo‘jalik yurituvchi subyektning bosh menejeri yoki 
byudjetni tuzish bo‘yicha mutaxassis xomashyo va materiallar, mehnat sarfi va 
umumishlab chiqarish xarajatlari byudjetlaridan foydalangan holda sotilgan 
mahsulot tannarxi istiqbolini ishlab chiqishni boshlashi mumkin. Daromadlar 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar sotuv byudjetidan olinadi. Kutilayotgan daromadlar va 
mahsulot sotish tannarxi to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanib hamda ularga 
tijorat, umumiy va boshqaruv xarajatlaridan olingan ma’lumotlarni qo‘shib, foyda 
va zararlar to‘g‘risidagi kutilayotgan hisobotni ishlab chiqish mumkin. 
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, ushbu hisobotni tuzish operativ 
byudjetni ishlab chiqishda eng yakuniy qadam hisoblanadi. 
Moliyaviy byudjet. Moliyaviy byudjet bu moliyaviy mablag‘larning 
kutilayotgan manbalari va ulardan kelgusi davrda foydalanish yo‘nalishlarini 
o‘zida aks ettiruvchi rejadir. Moliyaviy byudjet foyda va zararlar to‘g‘risidagi 
hisobot byudjeti bilan birgalikda kapital xarajatlar byudjeti, xo‘jalik yurituvchi 

subyektning pul mablag‘lari byudjeti va ularning asosida tuzilgan buxgalteriya 
balansi va pul mablag‘lari harakati to‘g‘risidagi hisobot kabi hujjatlarni o‘z ichiga 
qamrab oladi. 
Kapital xarajatlar byudjeti. Kapital quyilmalar ehtiyojini aniqlash va ular 
uchun investitsion resurslarni jalb qilish boshqaruv hisobining kompleks vazifasi 
hisoblanadi. Bunday qaror qabul qilish uchun tanlangan mezon asosida 
investitsion rentabellikni aniqlash bilan bog‘liq qanday uzoq muddatli aktivlarni 
sotib olish yoki qurish masalasini hal 
167

164 
qilish muammosi mavjud. Uzoq muddatli kapital quyilmalarga oid ma’lumot 
sotib olish yoki qurilish xarajatlariga, shuningdek, kreditlar uchun foiz to‘loviga, 
foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotga, kutilayotgan buxgalteriya balansiga, 
asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar hisob raqamidagi qoldiqni 
o‘zgartirib, pul mablag‘lari byudjetiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu borada kapital 
xarajatlar bo‘yicha barcha qarorlar rejalashtirilishi va umumiy byudjetga kiritilishi 
lozim. 
Barcha joriy byudjetlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Kutilayotgan 
sotuv byudjetni tuzish jarayonida dastlabki qadam hisoblanadi. Undan keyin 
tijorat xarajatlari byudjeti ishlab chiqiladi. Shuningdek, xomashyo materiallarini 
xarid qilish va undan foydalanish byudjeti, mehnat byudjeti va umumishlab 
chiqarish byudjetlari asosida tuziladigan ishlab chiqarish byudjeti kutilayotgan 
sotuv hajmiga bog‘liq. Ko‘p hollarda umumiy va boshqaruv xarajatlari hamda 
kapital quyilmalar byudjeti boshqaruvning yuqori darajalari qabul qilinadi. Lekin 
bu ma’lumotning asosiy qismi xo‘jalik yurituvchi subyektning bo‘linmalari 
darajasida qayta ishlanadi va davriy byudjetga qo‘shiladi. 
Pul mablag‘lari byudjeti. Bu byudjet xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy 
faoliyatini rejalashtirish jarayonida eng asosiy byudjetlardan biri hisobalanadi. 
Kutilayotgan moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobot. Umumiy byudjetni 
tayyorlashdagi yakuniy qadam kutilayotgan moliyaviy holat yoki xo‘jalik 
yurituvchi subyekt uchun buxgalteriya balansi loyihasini ishlab chiqish 
hisoblanadi. 
Pul mablag‘lari byudjeti tayyorlangandan so‘ng, byudjet davri yakuni 
bo‘yicha kutilayotgan pul mablag‘lari qoldig‘i to‘g‘risidagi ma’lumotga ega bo‘lib 
va sof foyda hamda zarur bo‘lgan kapital quyilmalari summasini aniqlagan holda 
asosiy byudjet tuzish jarayonining yakuniy mahsuli bo‘lgan kutilayotgan 
buxgalteriya balansini tayyorlash imkoniyati tug‘iladi. 
Aynan shu nuqtada boshqaruv taklif etilayotgan umumiy byudjetni qabul 
qilish yoki ushbu rejani o‘zgartirish hamda byudjetning ayrim qismarini qayta 
ko‘rib chiqish borasidagi yakuniy qarorga kelishi lozim. 
Byudjetning bajarilishi bo‘yicha barcha ma’suliyatni ushbu byudjetni tuzish 
bo‘yicha ijrochi, ya’ni buxgalter o‘z zimmasiga oladi. Rivojlangan bozor 
iqtisodiga ega mamlakatlarda bu masalani bevosita moliyaviy menedjer bajaradi. 
Ushbu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi ikkita muhim holatni keltirib 
chiqaradi. 
Birinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha mas’ul shaxslari 
tomonidan o‘z maqsadlarini aniq bilishi va kutilayotgan holatlar to‘g‘risida aniq 
tasavvurga ega bo‘lishlari uchun sharoit yaratiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt 
faoliyatiga jalb etilgan har bir xodim ulardan nima kutilayotganligini bilishlari, 

165 
o‘z maqsadlariga qanday erishishi mumkinligi to‘g‘risida ko‘rsatmalarga ega 
bo‘lishlari zarur. 
Ikkinchidan, rahbariyat tomonidan ana shu byudjet ko‘rsatkichlarining 
bajarilishi asosida xodimlarni qo‘llab-quvvatlash va moddiy rag‘batlantirish tizimi 
ishlab chiqilishi kerak. Byudjetni tuzish jarayoni qanchalik qiyin bo‘lmasin, u 
faqatgina yuqori turgan rahbar yakuniy natijaga erishishga haqiqatdan ham 
qiziqsa, o‘rta va past darajadagi rahbarlar bunga ishonch hosil qilsagina hamda 
barcha bajarilgan ishlar uchun rag‘batlantirish tizimi kiritilsa bu narsa amalga 
oshishi mumkin. 
Byudjetning 
bajarilishini 
baholash 
amalda 
erishilgan 
natijalarning 
rejalashtirilgan 
byudjetdan 
chetlanishi 
tahliliga 
asoslanadi.

166 
Bosh (asosiy) budjet 
< ► < ► 
Operativ budjet 
Moliyaviy budjet 

167 
Byudjet turlariga misollar 
1-misol 
AVTOXO‘JALIK Bayramni o‘tkazish daromadlari va xarajatlari 
BYUDJETI 
(pul birligida) 
Byudjetning daromad manbalari: 
Muassasalar ajratmalari 
Kasaba uyushmasi jamg‘armasidan ajratma 
Xo‘jalikyurituvchi 
subyektning 
maxsus 
jamg‘armasidan ajratma 
50 000 20 
000 15 000 
byudjet daromadining jami 
85 000 
Xarajatlar byudjeti 
San’atkorlar guruhi uchun 
Salqin ichimliklar uchun 
Issiq ovqat (osh-palov) uchun 
Non, ko‘katlar xaridi uchun 
Mukofotlar uchun 
Shirinliklar va meva-chevalar xaridiga 
5 000 15 
000 25 000 1 
000 10 000 5 
000 
byudjet xarajatlarining jami 
75 000 
Daromadlarning xarajatlardan oshishi 
10 000 
2-misol 

168 
MEHMONXONA Yil davomida xonalarning mijozlar bilan band bo‘lish 
BYUDJETI 
Oyl
ar 
Rejalashtirilgan bandlik 
1 o‘rinlik 
(30 dona) 
2 o‘rinli 
(50 dona) 
Kichik 
appartament 
(5 dona) 
Luks 
(5 
dona) 
s
oni 
ulu
shi 
(fo
izda) 
S
oni 
ulu
shi 
(fo
izda) 
s
oni 
Ul
ushi 
(foi
zda) 
S
oni 
ulushi 
(foizd
a) 
Yan
var 
1
0 
33,
3 
2
0 
40,
0 
2 
40,
0 
1 
20,0 
Fevr
al 
1
2 
40,
0 
2
4 
48,
0 
2 
40,
0 
1 
20,0 
Mar
t 
1
5 
50
0 
2
8 
56,
0 
3 
60,
0 
2 
40,0 
Apr
el 
1
8 
60,
0 
3
5 
70,
0 
4 
80,
0 
4 
80,0 
May 
2
0 
66,
7 
4
0 
80,
0 
4 
80,
0 
3 
60,0 
Iyun 
2
8 
93,
3 
4
8 
96,
0 
5 
10
0 
5 
100 
Iyul 
3
0 
10
0 
5
0 
10
0 
5 
10
0 
5 
100 
Avg
ust 
3
0 
10
0 
5
0 
10
0 
5 
10
0 
5 
100 
Sent
abr 
2
9 
96,
7 
4
5 
90,
0 
4 
80,
0 
5 
100 
Okt
abr 
2
5 
83,
3 
4
0 
80,
0 
3 
60,
0 
4 
80,0 
Noy
abr 
2
0 
66,
7 
3
5 
70,
0 
2 
40,
0 
3 
60,0 
Dek
abr 
1
5 
50,
0 
3
0 
60,
0 
1 
20,
0 
1 
20,0 
misolda barcha ma’lumotlar pul birligida tuzilgan bo‘lsa, 
misoldagi 
budjet ma’lumotlari natural ko‘rsatkichlarda - son va foizda 
tuzilgan 

Download 1,93 Mb.