8.5.
(E
s
: TMZ)x100 < 100%.
8.6.
(
E
1
: TMZ)x100 < 100%.
8.7.
(
E
E
: TMZ)x100 <100%.
Yuqorida ko‘rilgan moliyaviy mustahkamlik ko‘rsatkichi, uning to‘rt turdagi
shakllari asosiy ko‘rsatkich bo‘lib, iqtisodiy adabiyotda moliyaviy mustahkamlikni tahlil
etish uchun bir qancha boshqa ko‘rsatkichlar ham tavsiya etilgan. Fikrimizcha ularni
ko‘rsatkichlar sifatida qabul qilish maqsadga muvofiq.
Fikrimizcha, shunday ko‘rsatkichlar sifatida quyidagi moliyaviy koeffitsientlardan
foydalanish maqsadga muvofiq; aylanma mablag‘larni o‘z manbalar bilan
ta’minlanganlik; majburiyat va o‘zlik manbalarning nisbat; moliyaviy karamlik; o‘zlik
kapitalning chaqqonlik; moliyalashtirish; kapitalni qarzga olish koeffitsientlari.
Bu qo‘shimcha moliyaviy mustahkamlik ko‘rsatkichlarini aniqlash uslubi
quyidagicha (yangi balans shakli bo‘yicha):
-
Aylanma mablag‘larni o‘z manbalari bilan ta’minlanganlik koeffitsienti:
_________
O‘z mablag‘larining manbalari - Uzoq muddatli aktivlar
.
Joriy aktivlar
___________
Uzoq muddatli majburiyatlar + Joriy majburiyatlar
_____________
.
O‘z mablag‘larining manbalari
____________________________
Balans valutasi
_________________________
.
O‘z mablag‘larining manbalari
O‘z mablag‘larining manbalari - Uzoq muddatli aktivlar .
O‘z mablag‘larining manbalari
O‘z mablag‘larining manbalari . Uzoq
muddatli majburiyatlar + Joriy majburiyatlar
Uzoq muddatli majburiyatlar + Joriy majburiyatlar .
Balans valutasi
Bu koeffitsientlardan har biri o‘z mazmuniga ega, moliyaviy mustahkamlikni
alohida tomonlarini ifodalaydi va ular amaliyotda keng foydalaniladi. Ularni
46
208
moliyaviy mustahkamlikni tahlil qilishdagi ahamiyatini ko‘zda tutib, iqtisodiy
adabiyotda, moliyaviy tahlilda foydalanish uchun bu koeffitsientlarning me’yoriy,
optimal darajalari shakllangan. Ular quyidagilardan iborat:
4)
Aylanma mablag‘larni o‘z
manbalari
> 1 , 0
yoki 100 foiz, yoki undan bilan ta’ minlanganlik koeffitsienti.
yuqori
5)
Majburiyat va o‘z manbalari
nisbat > 1,0 yoki 100 foiz, yoki undan koeffitsienti
yuqori
6)
Moliyaviy qaramlik koeffitsienti
> 2,0 yoki 200 foiz, yoki undan
yuqori
7)
O‘z kapitalining chaqqonlik koeffitsienti > 0,5 yoki 50 foiz, yoki undan
yuqori
8)
Moliyalashtirish koeffitsienti
> 1 , 0
yeki 100 foiz, yoki undan
yuqori
9)
Kapitalni qarzga olish koeffitsienti
> 0,5 yoki 50 foiz, yoki undan
yuqori
1.2.
Korxona balansining likvidligi tahlili
Ma’lumki, balans aktividagi mablag‘lar naqt pulga aylansa, balans passividagi
majburiyatlarni qaytarish mumkin. Balans likvidligi — balansning aktiv tomonidagi bir
davrga borib naqt pulga aylanadigan mablag‘lar bilan shu davrda qaytariladigan
majburiyatlarni solishtirish demakdir.
Demak, balans likvidligi korxonaning boshqa korxona va tashkilotlar bilan iqtisodiy
aloqalar darajasini ko‘rsatadi. Ko‘rinib turibdiki, balans likvidligi moliyaviy
mustahkamlik
singari,
korxonalar
moliyaviy
holatini
ifodalovchi
asosiy
ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Balans likvidligi tahlilini boshlamasdan oldin quyidagi savollarga javob berishimiz
zarur.
4-
Balans likvidligini, korxonaning butun majburiyatlarini, uzoq va qisqa
muddatga olingan qarzlar bo‘yicha aniqlash kerakmi yoki faqat qisqa muddatga olingan
qarzlar bo‘yicha aniqlash kerakmi?
5-
Balans likvidligi va korxonaning qarzlarini to‘lashga, qodirligi bir mazmunga
egami, yoki har xil mazmunga egami?
6-
Balans likvidligini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni chegaralash kerakmi va bu
chegaralangan ko‘rsatkichlar nima bilan aniqlanadi?
Xorijiy mamlakatlarda balans likvidligi tahlil etilganda korxonaning butun
majburiyatlari va ham uzoq ham qisqa muddatga olingan qarzlar bo‘yicha hisob -kitob
olib boriladi. Iqtisodiy adabiyotimizda, uslubiy ko‘rsatmalarda balans likvidligini tahlil
qilishda faqat qisqa muddatga olingan qarzlar e’tiborga olinadi.
Tashqaridan olingan qarzlarning hammasini — uzoq va qisqa muddatga olingan
qarzlarni qaytarib berish kerak b o‘lgandan keyin balans likvidligi bizni sharoitimizda
ham tahlil etilganda qisqa muddatga olingan qarzlar bilan chegaralanmasdan, uzoq
muddatga olingan qarzlar e’tiborga olinsa korxonalar balansining likvidligi to‘liqroq
baholanar edi. Bu holat bizning iqtisodiy adabiyotda o‘z o‘rnini topgan, lekin balans
47
209
likvidligini umuman korxona miqyosida aniqlaganda emas, korxona aktivlarini
turlari bo‘yicha balans likvidligi tahlil etilganda amalga oshiriladi.
Balans likvidligi va qarzlarni qaytarib berishda qodirligi to‘g‘risida gap borganda,
bir guruh iqtisodchilar ularni bir biridan ajratishadi, farqlanadi. Masalan, qarzlarni
qaytarib berishga qodirligi, (platejesposobnostb) umuman korxona majburiyatlariga —
uzoq va qisqa muddatga olingan qarzlarga nisbatan, balans likvidligi esa faqat qisqa
muddatga olingan qarzlarga nisbatan aniqlanadi.
Bunday chegaralashga asos bor. Chunki uzoq va qisqa muddatga olingan qarzlar
e’tiborga olinsa, korxonaning umuman potentsial qarzlarni qaytarib berish ga qodirligi
ko‘rsatiladi. Balans likvidligi qisqa muddatga olingan qarzlar bo‘yicha aniqlanar ekan,
korxonalar iqtisodiy jihatdan nochor holatga tushib qolganda, ularni bankrot deb e’lon
qilish paytida foydalaniladi.
Fikrimizcha, balans likvidligi va qarzlarni qaytarib berishga qodirligi bir xil
mazmunga ega. Ikkala ko‘rsatkichlarda ham tashqaridan olingan majburiyatlarni
qaytarish to‘g‘risida gap ketyapti. Bozor munosabatlari davrida qisqa muddatga olingan
qarzlar kengroq foydalanilganligi uchun amaliyotda balans likvidligi nomli
ko‘rsatkichga, ya’ni qisqa muddatga olingan qarzlarga nisbatan aniqlanayotgan
ko‘rsatkichga ko‘proq e’tibor berilmoqda.
Shunday qilib, balans likvidligi kengaytirilgan va qisqa mazmunda aniqlanishi
lozim. Kengaytirilgan mazmunda olinadigan bo‘lsa, balans likvidligi korxonada ham
uzoq, ham qisqa muddatga olingan butun qarzlarni qaytarib berishga qodirligini
ko‘rsatsa, qisqartirilgan mazmunda olinadigan bo‘lsa, balans likvidligi korxonada faqat
qisqa muddatga olingan qarzlarni qaytarib berishga qodirlikini ko‘rs atib berishi kerak.
Pirovardida, uchinchi muammo — balans likvidligini tahlil etish uchun
foydalaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi to‘g‘risida.
Iqtisodiy adabiyotda balans likvidligini tahlil qilish uchun tavsiya qilingan
ko‘rsatkichlar keng va har xil bo‘lib, ular bir tizimga solinmagan, turkumlashmagan,
tavsiflanmagan.
Balansning likvidlik xususiyati bozor munosabatlarining asosiy talablaridan biridir.
Korxona likvidlik xususiyatiga ega bo‘lsa, bu korxona xalq xo‘jaligi majmuasida
faoliyat yuritishi mumkin. Agar korxona balansi bu xususiyatga ega bo‘lmasa, u boshqa
korxona va tashkilotlar bilan me’yoriy ravishda iqtisodiy aloqalarni olib borolmaydi va
faoliyat yuritishi og‘irlashib ketadi. Demak, balans likvidligi katta ahamiyatga ega
bo‘lib, uni tahlil qilib turish ob’yektiv zaruratga aylanadi.
Balans likvidligi uch shaklda ifodalanadi.
4.
Balans likvidlik ko‘rsatkichlari korxonaning mablag‘ elementlarini naqt pulga
aylanish jarayonini ko‘rsatadi.
5.
Balans likvidligi korxonalarning olingan qarzlarini qaytarib berishga qodirlik
darajasini ko‘rsatadi.
6.
Balans likvidligi korxona aktivlari, aylanma mablag‘lari bilan korxonaning
umumiy majburiyatlari, qisqa muddatga olingan qarzlar o‘rtasidagi nisbat asosida
aniqlanadi.
Balans likvidligining kerakli darajada bo‘lishi - bu korxona faoliyatini davom
48
210
etishi, boshqa korxona va tashkilotlar — ta’minotchi, kreditor, bank organlari va
davlat budjeti bilan me’yoriy iqtisodiy aloqalarni davom ettirish kafolatidir. Bozor
munosabatlari murakkab bo‘lib, bu vaziyatda korxona balansi likvidlik xususiyatiga
ega va ega bo‘lmasligi mumkin. Balansning likvidligi tasodifan, vaqtincha, uzoq
muddatli va doimiy bo‘lishi mumkin. Lekin amaliyot talabi — korxonalar balansi
likvidlikka ega bo‘lishidir.
Balans likvidligini tahlil qilish korxonalar faoliyatida uchraydigan ko‘p
muammolarni mavjud ekanligini va ularni tez fursatda yechish zarurligini ko‘rsatib
beradi. Bunday muammolar tarkibida quyidagilar bo‘lishi mumkin:
-
korxona mablag‘larini noto‘g‘ri joylanishi va uni bartaraf etish yo‘llarini topish;
-
korxona aktivlarini realizatsiya qilishni tezlashtirish imkoniyatlarini topish;
-
korxonada ortiqcha mablag‘lar paydo bo‘lgan zamonoq bank va ta’minlovchilar
bilan hisob-kitoblarni tezlashtirish;
-
sotilmagan tovarlar va debitorlik qarzlarining qoldig‘i oshib borsa, ularni
kamaytirish yo‘llarini topib, amalga oshirish;
-
korxonalarni bankrotlikka uchrashdan saqlab qolish.
Korxona balansi likvidlik darajasining o‘zgarishi quyidagi omillar ta’siri ostida
bo‘lishi mumkin:
Birinchidan, korxona aylanma mablag‘larining ko‘payishi yoki kamayishi.
Ikkinchidan, korxona majburiyatlari, olingan qarzlarning kamayishi yoki
ko‘payishi.
Uchinchidan, umumiy aylanma mablag‘lar tarkibida moddiy aylanma mablag‘lar
bilan pul aylanma mablag‘lar o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi.
To‘rtinchidan, pul aylanma mablag‘lar tarkibida naqt pullar bilan debitorlik qarzlari
o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi.
Korxonalarda foydalanilayotgan aylanma mablag‘larni alo hida elementlarini har
xil muddatda naqd pul mablag‘lariga aylanishi va korxona majburiyatlarini har xil
muddat o‘tishi bilan qaytarilishiga ko‘ra korxonalar balansi likvidligi ikki shaklda
aniqlanadi:
11.
Umuman mablag‘lar va korxona majburiyatlari bo‘yicha, ularni asosiy
ko‘rsatkichlar deyish mumkin.
12.
Korxona mablag‘larini alohida elementlari va majburiyatlarni qaytib berish
muhlatiga qarab, ularni qo‘shimcha ko‘rsatkichlar deb atash mumkin.
Iqtisodiy adabiyotda korxonalar balanslari likvidligini tahlil etish uchun har xil
tizimdagi ko‘rsatkichlar tavsiya etilgan. A.D. Sheremet va R.S.Sayfulin o‘z
monografiyasining
«Balansning
likvidligi
tahlili»
bo‘limida
qo‘shimcha
ko‘rsatkichlardan, «Moliyaviy koeffitsientlar tahlili» bo‘limida asosiy ko‘rsatkichlardan
foydalanganlar.
V.G.Artyomenko va M.V.Bellendir ham balans likvidligini tahlil qilishda asosiy va
qo‘shimcha ko‘rsatkichlardan foydalanishgan.
5.
T.Abdukarimov balans likvidligini tahlil etish uchun quyidagi
ko‘rsatkichlarni tavsiya etgan: qoplash koeffitsienti; tez fursatda likvidlik koeffitsienti;
mutlaq likvidlik koeffitsienti; pok aylanma mablag‘lar; foydalaniladigan kapitalning
chaqqonlik koeffitsienti; umumiy kapitalning chaqqonlik koeffitsienti.
49
211
A.N.Li va S.I.Shevchenko balans likvidligini tahlil etish uchun quyidagi
ko‘rsatkichlardan foydalanishgan: joriy likvidlik (qoplash) koeffitsienti; mutlaq likvidlik
koeffitsienti; harakatchan likvidlik; ishchi kapitalning samaradorligi; qarzlarning o‘ sish
omili.
A.T.Ibrohimov balans likvidligini tahlil etish uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni
tavsiya etadi: likvidlik darajasi; qoplashning o‘tish koeffitsienti; likvidlikning umumiy
koeffitsienti; toza tushum koeffitsienti.
Ko‘rinib turibdiki, mualliflar har xil tizimdagi ko‘rsatkichlardan foydalanishgan.
Bir xil ko‘rsatkichlarga har xil nomlar berishgan va tavsiyalar tarkibida balans
likvidligiga aloqasi bo‘lmagan ko‘rsatkichlardan foydalanishgan. Masalan, sof tushum
koeffitsienti, ishchi kapitalning samaradorligi, pok aylanma mablag‘lar va xokazo.
Demak, balans likvidligini tahlil qilishni boshlamasdan oldin likvidlik
ko‘rsatkichlari tizimini aniqlab, tamoyillarini yoritib olishimiz lozim. Fikrimizcha bu
tamoyillar quyidagilardan iborat:
-
tanlagan ko‘rsatkichlar balans likvidligiga taalluqli bo‘lib, uning
shakllanishlarini ifodalashi lozim;
-
likvidlik ko‘rsatkichlari bevosita likvidlik darajasini o‘lchashi yoki likvidlikka
tasir ko‘rsatuvchi omillar ta’sirini aniqlashi kerak.
-
likvidlik ko‘rsatkichlari korxona aktivlarini naqt pulga aylanish jarayonini
ifodalashi lozim;
-
balans likvidligini aniqlash uchun asosiy va qo‘shimcha ko‘rsatkichlardan
foydalanish lozim.
-
balans likvidligiga ta’sir qiluvchi omillarni, shart-sharoitlarning ta’sirini
o‘lchaydigan omilli ko‘rsatkichlarni aniqlash.
Asosiy ko‘rsatkichlar korxonaning umuman aktivlari va majburiyatlari o‘rtasidagi
nisbatni, qo‘shimcha ko‘rsatkichlar korxona aktivlari va majburiyatlarining alohida
elementlari o‘rtasidagi nisbatni ifodalashi kerak.
Yuqorida ko‘rsatilgan tamoyillarga asoslanib, balans likvidlik ko‘rsatkichlar
tizimini shakllaymiz va balans likvidligini tahlil etamiz.
Balans likvidligi ko‘rsatkichlari quyidagi guruhlardan iborat bo‘lishi lozim: asosiy
ko‘rsatkichlar; qo‘shimcha ko‘rsatkichlar; omilli ko‘rsatkichlar.
Asosiy ko‘rsatkichlar sifatida quyidagi ko‘rsatkichlar hisoblanadi, tahlil etiladi:
| 