1.4-rasm. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish shakllariga ko‘ra
tasniflanishi
23
22
G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: «Moliya» nashriyoti, 2013 yil. 32-bet.
23
Maqsudov F., Anorqulova I. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun bevosita xorijiy investitsiyalar: ishlarning borishi va
istiqbollari. //Bozor,pul va kredit. 5-son, 1997.6-b
To’g’ridan-to’g’ri
xorijiy
investitsiyalar.
Portfel
investitsiyalar
Boshqa
investitsiyalar
O’zga mamlakat rezidentlari
tomonidan boshqa mamlakat
aktivlarini tasarruf etish va ular
ustidan nazorat o’rnatish
Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlantirish tashkiloti tavsifiga
ko’ra aksiyalarni 10 foiziga
egalik qilish
Moliyaviy vositalar
Uyushgan va
uyushmagan
moliya bozorlari
Savdo kreditlari
Bank qarzlari
Moliyaviy lizing
XVF va boshqa
xalqaro tashkilotlar
qarzlariи
Qisqa muddatli
depozitlar
Chet el valutasi
bilan bitim
XORIJIY INVESTITSIYALAR
22
Xorijiy investitsiyalar kapitalni qulayroq qilib joylashtirish hamda u egasiga
qaytib kelgunga qadar nisbatan uzoq muddat davomida undan foyda ko‗rish
maqsadida eksport qiluvchi mamlakatlarning kapital qabul qiluvchi mamlakatlar
real va moliyaviy aktivlariga quyilishini bildirgan holda, bir iqtisodiyotdan
ikinchisiga o‗tayotgan kapital oqimini ko‘rsatadi.
―Chet el investitsiyalari to‘g‗risida‖gi Qonunga ko‗ra, O‗zbekiston
Respublikasida chet ellik investorlar quyidagilar bo‗lishi mumkin:
- chet el davlatlari, chet el davlatlarining ma‘muriy yoki hududiy organlari;
- davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan
yoki xalqaro ommaviy huquq sub‘ektlari bo‗lgan xalqaro tashkilotlar;
- chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat
kqrsatib kelayotgan yuridik shaxslar boshqa har qanday shirkatlarlar, tashkilotlar
yoki uyushmalar;
- chet el davlati fuqarolari bo‗lmish jismoniy shaxslar, fuqaroligi bo‗lmagan
shaxslar va chet ellarda doimiy yashaydigan O‗zbekiston Respublikasi fuqarolari.
Investitsiyalarni, shu bilan birga xorijiy investitsiyalarni ham nima va qaysi
sohalarga sarflanishiga qarab, moliyaviy va real investitsiyalarga ajratish mumkin.
Moliyaviy investitsiyalar xususiy kompaniyalar va davlat idoralari
tomonidan muomalaga chiqarilgan aktsiyalarga, obligatsiyalarga, boshqa qimmatli
qog‗ozlarga va bank depozitlariga, uzoq muddatga jalb qilingan qo‗yilmalardir.
Moliyaviy investitsiyalar qimmatli qog‗ozlar bozorida sarflanishini va shu bozorda
qatnashishini anglatadi. Moliyaviy investitsiyalarning asosiy qismi kapitalning
noishlab chiqarish sohasiga sarflanadi.
Moliyaviy investitsiyalar erkin bozor iqtisodiyoti infrastrukturasi, qimmatli
qog‗ozlar bozori va umuman moliya bozori kapitali rivojlangan mamlakatlarda
kqproq tarqalgan.
Rivojlangan davlatlarda moliyaviy investitsiyalarning tarkibida asosiy
o‗rinni shaxsiy mulk egalari investitsiyalari tashkil etadi. Respublikamizda
qimmatli qog‗ozlar bozori esa faqatgina shakllanish bosqichida bo‗lib,moliyaviy
kapitalni sohalar qrtasida taqsimlash funktsiyasini deyarli bajarmayapti.
23
Real investitsiyalar esa moliyaviy investitsiyalardan farqlidirlar. Real
investitsiyalarning sarfi asosiy fondlarning o‗sishiga, yangilanishiga, ishlab turgan
korxonalarni kengaytirishga, moddiy boyliklarni kqpaytirishga olib keladi.
Fan-texnika taraqqiyoti kuchayishi bilan intellektual potentsial ishlab
chiqarishning eng kuchli omiliga aylandi, uning jiddiy elementi bo‗lib qoldi.
Bugungi kunda real investitsiyalar tarkibida ilmiy izlanishlar, fan, ta‘lim, kadrlarni
tayyorlash va qayta tayyorlash uchun sarflanadigan xarajatlar o‘sib bormoqda.
Jahon bozoriga kirib borish, keng ko‗lamda marketingni rivojlantirish, batafsil
informatsiyaga ega bo‗lish, yuqori darajadagi kompyuter tizimlarini tashkil etishni,
yuqori malakali raqobatbop kadrlar tayyorlashni va bu sohada dunyodagi
rivojlangan davlatlar darajasiga erishishni talab etadi. Shuning uchun ham tez
sur‘atlar bilan rivojlanishda real investitsiyalar tarkibida fan, texnika, ta‘lim,
kadrlarni qayta tayyolash uchun sarflanadigan real investitsiyalar asosiy
o‗rinlardan birini egallashi lozim.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismini
xususiy investitsiyalar tashkil etadi.
Shuningdek, ta‘kidlash zarurki, chet el adabiyoti va xalqaro buxgalteriya
standartiga kqra investitsiyalar tarkibiga asosiy kapitalga qilgan xarajatlar bilan bir
qatorda ishlab chiqarishning joriy xarajatlari ham kiritiladi. Investitsiyalar sub‘ekti
kim bo‗lishidan qa‘tiy nazar, investitsiya qilinayotgan sarf-harajatlar darajasi ikki
asosiy omilga bog‗liq bo‗ladi:
- tadbirkorning investitsiyalash natijasida olinishi mqljallangan sof foyda
normasiga;
- banklarga qo‗yilgan omonat va depozit jamg‗armalar bo‗yicha belgilangan
foiz stavkalariga.
Demak, investitsiyalash natijasida olingan sof foyda normasi bankning
jamg‗armalar bo‘yicha to‗laydigan foizi stavkasidan yuqori bo‗lgandagina samarali
hisoblanadi. Agar jamg‗armalar bo‗yicha foiz stavkasi investitsiya natijasida
olinadigan sof foyda normasidan yuqori bo‗lsa, ishlab chiqarishga investitsiyani
amalga oshirish foydali emasdir. Bu ikki omilning bo‗lishi, ya‘ni sof foyda
24
normasining yuqori darajada bo‗lishi uchun shart-sharoitlarni yaratish chetdan
investitsiyalarni jalb qilishga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirda jahon
iqtisodiyotida investitsiya oqimi ko‗proq yuqori foyda olish sohalari mavjud
bo‗lgan yoki banklardagi jamg‗armalarga to‗lanadigan foiz stavkalari yuqori
bo‗lgan mamlakatlarga yo‗naltirilgandir.
Korxonalar va kompaniyalar faoliyati ustidan nazorat qilish yoki mulkka
egalik qilish nuqtai nazaridan xorijiy investorning qo‗yilmalari bevosita va portfel
investitsiyalarga bo‗linadi. Bevosita investitsiyalar ishlab chiqarish kapitalini
to‗g‗ridan-to‗g‗ri tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo‗naltirishni anglatadi.
Bunday investitsiyalar quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- u yoki bu korxona (firmalar)lar aktsiyasinining nazorat paketini sotib olish
orqali;
- o‗zining ishlab chiqarish quvvatlarini qurish orqali;
- qo‗shma korxonalarni barpo etish orqali.
Bevosita qo‗yiladigan investitsiyalar har qanday holatda ham xorijiy
investorga investitsiyalash ob‘ekti bo‗lgan korxona, firmalarning ishlab chiqarish
faoliyatini boshqarishda samarali ishtirokini ta‘minlaydi.
Xorijiy investorlar bilan qo‗shma korxonalar tashkil qilish mamlakatimizga:
- yangi, zamonaviy texnika va texnologiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb
qilish, ularni ishlab chiqarishga joriy qilish esa necha yillar davomida sifatsiz,
xaridor talabiga javob bera olmaydigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi eski
texnikalardan tezroq qutilish imkonini beradi;
- yangi ish joylari tashkil qilish va aholining ishsiz qismini ish bilan
ta‘minlash, shu bilan birga xorijiy ilg‗or boshqaruv tajribasini joriy qilish imkonini
beradi va shu orqali mehnat unumdorligi oshiriladi;
Jahon bozorida raqobatlasha oladigan sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish
va ularni eskport qilish evaziga mamlakatga qadri baland valyutalarning ko‗proq
kirib kelishini ta‘minlaydi.
Yuqori texnik saviyadagi tayyor mahsulotlar ulushi oshirilishi quyidagi
jihatlarga bog‗liq:
25
a) xorijiy mamlakatlardagi korxonalar o‗rtasida operatsiya aloqalarining
shakllanishiga ko‗maklashish;
b) yuqori texnologiya va ilm talab qiluvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishi va
ichki tizimi yaxshilanishiga xizmat qilish;
v) eksportning intellektual mulk ob‘ektlari litsenziyalarini hamda nou-xau
shaklida texnik-tijorat sirlarini sotish, injiniring va lizing sohalarida xizmatlar
ko‗rsatish kabi turlarini rivojlantirish yo‗li bilan respublikamizda erishilgan ilmiy-
texnik yutuqlarining jahon xo‗jaligi aylanmasiga kirib borishini tezlashtirish;
g) ilmiy ishlanmalarga, xususan, amaliy fan-texnologiyalar transferti
sohasidagi ilmiy ishlanmalarga bozor yo‗nalishini beruvchi shart-sharoit
yaratuvchi innovatsiyalarni qo‗llab-quvvatlashning samarali tizimini ishlab
chiqish;
d) innovatsiya jarayonini davlat tomonidan va tijorat usulida qo‗llab-
quvvatlashning eng maqbul uyg‗unlashuvi asosiy yo‗llarini belgilab olish hamda
ilmiy-texnik ishlanmalarni tijorat ahamiyatiga molik natijalar darajasigacha
etkazish;
e) o‗zbek olimlari-mutaxassislarining chet eldagi etakchi institutlar,
tashkilotlar va firmalar bilan hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirish; yuqori
darajali marketing tadqiqotlari o‗tkazish, tijorat va texnologiya menejmenti
sohasidagi yutuqlarni o‗rganish, xorijiy bozorlarning konyunkturasi, sig‗imi hamda
raqobatchilarning narx siyosati, kooperatsiya, qo‗shma korxonalar tashkil etish
bo‗yicha hamkorlar qidirish yuzasidan tahliliy ma‘lumotlarni o‗rganish va h.k..
| 