Muzeylarda tashrif buyuruvchilar harakatlanishi jadvallari (A-I) (V.I.Revyakin
bo„yicha) Muzey binosining ekspozitsiya qismi.
107
Ekspozitsiya zallari – binoning me‟moriy kompozitsiyasi va badiiy
ko„rinishini shakllantiruvchi muzeyning asosiy xonalar majmuasi hisoblanadi.
Zallarning me‟moriy-hajmiy tuzilmasi – ularning o„lchamlari, shakli, o„zaro va
boshqa xonalar bilan bog„langanlik tizimi – ekspozitsiya maqsadi va spestifikasi
bilan belgilanadi. Ekspozitsiya zallari uchun umumiy talablar V.I.Revyakin
tomonidan quyidagicha ta‟riflanadi:
- zallarning fazoviy-rejali va badiiy yechimlari ekspozitsiyalar tematik
tuzilishiga mos bo„lishi lozim;
- butun muzey bo„ylab marshrutni va tanlab turib yetakchi bo„limlarni
tomosha qilish imkoniyati;
- ekspozitsiyalar to„ldirilishi va yangilanishi munosabati bilan zallar
tuzilmasiga o„zgartishlar kiritish imkoniyati;
- ochiq ekspozitsiya bilan bog„liqlik;
- ekspozitsiya zallari tuzilmasiga maxsus dam olish zonalari va
ekspozitsiyalarni tayyorlash va inventar saqlash uchun xonalarini kiritish.
Ekspozitsiya zallari fondlar saqlanadigan xonalar va ustaxonalar
bilanfunksional va texnologik jihatdan bog„langan bo„lishlari zarur. Agar ular
binoning turli qavatlarida joylashgan bo„lsalar, u holda eksponatlarni ko„chirish
uchun yuk liftlari yoki yuk ko„targichlar ko„zda tutilishi lozim. Ekspozitsiyaning
ikkinchi va uchinchi qavatlarda, markaziy kirish zali atrofida joylashtirilishi
muzey binolari uchun eng ko„p tarqalgan kompozitsiya turi hisoblanadi.
Ekspozitsiyani uchinchi qavatdan yuqorida joylashtirilishi doim ham maqsadga
muvofiq emas (ko„p qavatli komplekslar qurilishida avvaldan loyihada ko„zda
tutiladigan holatlar bundan istisno). Badiiy muzeylarning zallari, tabiiy
yoritilishini nazarda tutgan holda, yorug„lik tushadigan derazalari shimol
tomonga qaratib loyihalanadi; badiiy grafika eksponatlarini namoyish qilish
shartlariga ko„ra, ular uchun maxsus zallar ajratilishi maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Bitta tashrif buyuruvchi uchun ekspozitsiya maydoni 3-4 m
2
ni
tashkil qiladi. Katta bo„lmagan muzeylarda (ekspozitsiya maydoni 500 m
2
gacha)
ekspozitsiya maydonlarida uchrashuvlar, kinofilmlar namoyishi, shuningdek
muvaqqat ko„rgazmalar o„tkazilishini nazarda tutish lozim. Zallarni
loyihalashtirishda deraza va eshik o„rinlarini, qayta rejalashtirish va
ekspozitsiyalarni tashkil qilishni murakkablashtiruvchi muqim konstruktiv
tayanchlar va orayopmalar sonini imkon qadar qisqartirish maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Bu talablarga rioya qilish uchun binoning umumiy sxemasini,
qavatliligini, pol va ship sathlarini, hajmlar va maydonlar plastikasini tanlash,
yorug„lik va ranglar uyg„unligi hamda kompozitsion yechimlarga urg„u berish
kabi me‟moriy usul va vositalarning barchasidan foydalanish lozim. Qator
joylashtiriladigan ekspozitsiya zallarining balandligi 4-5 metr, katta zallar
108
balandligi 6-8 metr, ekspozitsiya qatorining balandligi esapoldan 0,8-0,9 metr
masofada 1,50-1,70 metrqilib qabul qilinadi. Ekspozitsiya qatorining uzunligi 20-
50 metrdan oshmasligi zarur. Ekspozitsiya qatoridagi maydonning eksponatlar
bilan to„ldirilishi 50-60% ga teng qilib qabul qilinadi. Tomoshabin va eksponat
o„rtasidagi masofa, odatda, eksponat balandligining ikki barobariga teng bo„ladi.
Ekspozitsion hajmni tomoshabinlar qabul oladigan yaxlitligi 24 metr bilan
cheklanadi.
Eksponatlarni tomosha qilish marshrutining majburiy, erkin yoki ularning
birlashtirilgan varianti qo„llanilishi mumkin. Barcha bo„limlarga muayyan ketma-
ketlikda kirish bilan bajariladigan majburiy varianti ko„proq didaktik tusga ega
ekspozitsiyalar uchun xosdir. Badiiy muzeylarda bunday variant kamdan-kam
qo„llaniladi. Eksponatlarni tomosha qilish ketma-ketligini chapdan o„ngga,
ekspozitsiya ko„p sathli qilib tuzilgan hollarda esa – yuqoridan pastga qilib
tashkil qilish maqsadga muvofiq. Eksponatlarni ko„rish marshruti va yoritish
tizimi kompozitsion sxemalarni tuzishda asosiy omillar bo„lib xizmat qilishi
mumkin. Ekspozitsiya tashkil qilishning ilmiy, tarkibiy va funksional-texnologik
masalalarini birlashtirish uchun kolleksiya turi va uning naturadagi individual
mujassamligiga mos bo„lgan muzeyning yagona badiiy konsepsiyasini ishlab
chiqish talab etiladi. Ekspozitsiyani ko„p qavatli binoning turli qavatlarida
joylashtirilganida marshrutni yuqoridan pastga qarab tashkil etish maqsadga
muvofiq bo„ladi. Zallar ichida ekspozitsiyani ko„rish chapdan o„ngga qilib tashkil
qilinadi. Ekpozistiyani ko„rish jadvalini tuzishda markaziy joylar yetakchi
eksponatlarni joylashtirish uchun ajratilishi lozim. Bunday eksponatlar yoritish,
rang, fon kabi badiiy bezash vositalari yordamida boshqa eksponatlardan
ajratiladi. Polni yirik eksponatlar va vitrinalar bilan yuklanishi 20-30%ni, bosh
o„tish yo„lining kengligi – 2-3 metrni, ikkinchi darajali o„tish yo„linining
kengligi – 1,5-2,0 metrni tashkil qiladi. Yetakchi eksponatlar oldida 10-15
metrlik bo„shliq qoldirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ko‘rgazma zallari (muvaqqat ko‘rgazmalar zallari) – zamonaviy muzeyning
ajralmas qismi.. Ko„rgazmada namoyish etiladigan ekspozitsiya mavzusi
chegaralanib, bu ekspozitsiyalar, asosan, axborot tusiga ega bo„ladilar. Shuning
uchun ham, agar muzeylarning doimiy ekspozitsiyasi 7-10 yilda bir marta
o„zgartirilsa, ko„rgazmalar ekspozitsiyasi har 1-2 oyda o„zgarib turadi.
Ekspozitsiyaning tez-tez o„zgartirilishi, unga nisbatan talablarning o„zgarib turishi
ko„rgazma zallari ekspozitsiya zallariga qaraganda moslashuvchanroq (universal)
bo„lishi talab qiladi. Ko„rgazmalar zali turli konstruksiyalar va uskunalar o„rnatilishi
uchun moslashgan bo„lishi lozim.Ko„rgazma zali imkon qadar vestibyulga yaqin
joylashgan yoki mustaqil kirish yo„liga ega bo„lishi kerak.
109
Ko„rgazma zallari qoshida ekspozitsiyani tashkil qilishda ishlatiladigan
uskunalarni saqlash uchun maxsus xona, eksponatlarni vaqtincha saqlash va turli
tayyorgarlik ishlari uchun alohida xonalar ajratilishi maqsadga muvofiqdir.
Muzeyning hajmiy tuzilmasi unga ta‟sir ko„rsatuvchi ko„pgina omillar sababli
turlicha bo„lishi mumkin. Lekin, bu masalani hal qilishdagi eng zamonaviy va
maqbul yechim – moslashuvchan rejaviy tuzilmaga va tezkor o„zgartirish
imoniyatlariga ega universal maydondan foydalanishdir. Muzey zallari tashqi
muhit uchun ochiq bo„lib, tabiat bilan ideal bog„lanishi (galereya usuli) yoki
diqqat-e‟tibor faqat ekspozitsiya ob‟yektiga qaratilishini ta‟minlash maqsadida
tashqi muhitdan ajratilgan bo„lishi mumkin.
|
