217
chiqarmasa, oʻzgaruvchan xarajat ham boʻlmaydi. Agar firma hech nima
ishlab chiqarmasa oʻzgaruvchi xarajat 0, 1 dona mahsulot ishlab
chiqarsa 0,30$, 2 dona mahsulot ishlab chiqarsa 0,80$ va h.k. Firmaning
umumiy xarajati doimiy va oʻzgaruvchan xarajatlar yigʻindisiga tengdir.
2-jadvaldagi umumiy xarajat 3-ustundagi doimiy xarajat va 4-ustundagi
oʻzgaruvchan xarajatlar yigʻindisiga teng. Firma xoʻjayini
qancha
mahsulot ishlab chiqarish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Mazkur
qarorning
ahamiyati
shundaki,
u
ishlab
chiqarish
darajasini
oʻzgartirganida uning xarajatlari qanday oʻzgaradi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotning birligi uchun xarajatni topish
uchun, firmaning xarajatini yaratiladigan mahsulot hajmiga boʻlamiz.
Masalan, agar firma soatiga 2
dona mahsulot ishlab chiqarsa, uning
umumiy xarajati 3.80$ boʻladi va odatiy bir dona mahsulotning xarajati
3.80/2 yoki 1.90 boʻladi. Umumiy xarajatning ishlab chiqarish hajmiga
nisbati
oʻrtacha umumiy xarajat deyiladi. Umumiy xarajat doimiy va
oʻzgaruvchi xarajatlar yigʻindisi boʻlganligi uchun, oʻrtacha
umumiy
xarajat oʻrtacha doimiy va oʻrtacha oʻzgaruvchan xarajatlar yigʻindisiga
teng. Doimiy xarajatning mahsulot miqdoriga nisbati
oʻrtacha doimiy
xarajat deyiladi. Oʻzgaruvchan xarajatning mahsulot miqdoriga nisbati
esa
oʻrtacha oʻzgaruvchan xarajatni ifodalaydi.
Garchi oʻrtacha umumiy xarajat odatiy birlik narxini koʻrsatsada, u
ishlab chiqarish darajasi ortganida
umumiy xarajatning qanday
oʻzgarishini koʻrsatmaydi. 2-jadvalning oxirgi ustuni firma ishlab
chiqarish hajmini bir birlikka oshirgandagi umumiy xarajatning ortgan
miqdorini koʻrsatadi. Bu miqdor
chekli xarajat deyiladi. Masalan, firma
ishlab chiqarishni 2 donadan 3 donaga oshirsa, umumiy xarajat 3.80$dan
4.50$ga koʻtariladi. Shunday qilib uchinchi mahsulotning chekli xarajati
4.50$-3.80$ yoki 0.70$ hisoblanadi. Jadvalda
chekli xarajat ikki chiziq
orasida tasvirlangan, chunki u ishlab chiqarish hajmining miqdori bir
218
darajadan boshqasiga almashganida umumiy xarajatdagi oʻzgarishni
ifodalaydi.
Bu quyidagi ta’riflarni matematik
izohlashda yordam berishi
mumkin.
Oʻrtacha umumiy xarajat=Umumiy xarajat/Miqdor
ATC=TC/Q
va
Chekli
xarajat=Umumiy
xarajatdagi
oʻzgarish/Miqdordagi
oʻzgarish
MC=∆TC/∆Q
Bu yerda
∆ belgisi
, Grek harfi delta, oʻzgaruvchidagi oʻzgarishni
ifodalaydi. Bu tengliklar qanday qilib umumiy xarajatdan oʻrtacha
umumiy xarajat va chekli xarajatning olinishini koʻrsatadi. Tadbirkor
menejerlar bozorga qancha mahsulot chiqarish borasida oʻylayotganlarida
oʻrtacha umumiy xarajat va chekli xarajat tushunchalarini yodda saqlashi
lozim.
