Nazorat savollari
1. Eksklyuzivlik yoki iste’moldan mahrum qilish xususiyati
deganda nima tushunasiz? Iste’molda cheklanganlik xususiyati
deganda nimani tushunasiz? Pitsa boʻlagi eksklyuzivlik xususiyatiga
egami? Bu iste’molda cheklanganlik xususiyatiga egami?
392
2. Ommaviy mahsulotga ta’rif bering va unga misol keltiring.
Xususiy bozor ommaviy mahsulot bilan oʻz holicha yaxshi ta’minlab
bera oladimi? Tushuntiring.
3. Xarajatar va daromadlar tahlili nima? Nega bu muhim? Nega bu
qiyin?
4. Umumiy resurslarga ta’rif bering va misol keltiring. Davlatni
aralashuvisiz
kishilar
bu
mahsulotlardan
qanday
tartibda
foydalanishadi? Nega?
393
XVII BOB. “MAKROIQTISODIYOT” FANIGA KIRISH
17.1. “Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi,
predmeti va obyekti
Makroiqtisodiyot
ham
mikroiqtisodiyot
kabi
iqtisodiy
nazariyaning bir boʻlimini ifoda etadi. Grek tilidan tarjima qilganda
“makro” soʻzi “katta” degan ma’noni anglatadi (mos ravishda “mikro”
- “kichik”), “iqtisodiyot” soʻzi esa – “xoʻjalik yuritish” ma’nosini
anglatadi. Shunday qilib, makroiqtisodiyot – bu iqtisodiyotdagi
umumiy
xatti-harakatlarni
yoki
uning
yirik
jamlanmalarini
(agregatlarini) oʻrganuvchi fandir, bunda iqtisodiyot murakkab yirik
yagona pogʻonaviy tashkil etilgan tizim sifatida, iqtisodiy jarayonlar
va voqeliklar hamda ularning koʻrsatkichlarining yigʻindisi sifatida
qaraladi.
Birinchi bor “makroiqtisodiyot” atamasini taniqli norveg olimi
iqtisodchi matematik, ekonometrikaning asoschilaridan biri, Nobel
mukofotiga sazovor boʻlgan Ragnar Frish (Ragnar Frisch) oʻzining
1933-yildagi maqolasida qoʻllagan. Biroq mazmunan zamonaviy
makroiqtisodiy nazariya Kembridj maktabi vakili taniqli ingliz
iqtisodchisi lord Djon Meynard Keyns (John Maynard Keyns)ning
fundamental
mehnatlaridan
boshlangan.
1936-yilda
Keyns
makroiqtisodiy tahlil asoslarini yoritgan “Bandlik, foiz va pullarning
umumiy nazariyasi” nomli kitobi chiqdi. Keyns ishining ahamiyati
shunchalik buyuk ediki, natijada iqtisodiy adabiyotlarda shu
vaqtgacha an’anaviy ravishda yagona mavjud boʻlgan iqtisodiy
voqeliklarni
klassik
yondashuv
asosida
oʻrganuvchi, ya’ni
394
mikroiqtisodiy tahlil (klassik modelga) qarshi turuvchi “Keynscha
inqilob” atamasi va keynscha makroiqtisodiy model yoki keynscha
yondashuv yuzaga keldi.
Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan
yaqindagina kiritilgan boʻlsada, makroiqtisodiy tahlil elementlari
iqtisodiyot fani bilan deyarli birga paydo boʻldi. Mamlakat
iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish, unga
turli elementlarining oʻzaro bogʻliqligi va oʻzaro ta’siri xos boʻlgan
tizim sifatida yondashish dastlab F.Kene asarlarida uchraydi. Fransiya
qiroli Lyudovik XV ning saroy vrachi F.Kene 1758-yilda, milliy
mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul oqimlarining doiraviy aylanishi
sifatida tasvirlangan “Kene jadvali”ni tuzishda ilk bor makroiqtisodiy
tahlil elementlarini qoʻlladi.
Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari, J.B.Sey,
L.Valras, V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq
qoʻyilgan edi deb ta’kidlash mumkin. Keyinchalik, V.Leontev esa
oʻzining tarmoqlararo balansi bilan makroiqtisodiyotni iqtisodiy
nazariyaning alohida boʻlimi sifatida ajralib chiqishi uchun
mustahkam asos yaratishdi. J.M. Keyns esa oʻzining “Ish bilan
bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” (1936-yil) asari bilan
bu jarayonni mantiqiy yakuniga yetkazdi. Shu sababli ham J.M.
Keyns makroiqtisodiyot fanining asoschisi sifatida tan olinadi.
Shunday qilib, makroiqtisodiyot oʻz predmeti va tadqiqot
usullariga koʻra mustaqil fan sifatida XX asrning oʻrtalariga kelib
shakllanib boʻldi.
Makroiqtisodiyot
umumiy
iqtisodiy
nazariyaning
boʻlimi
hisoblanib, unda milliy xoʻjalik darajasida iqtisodiyotning fundamental
muammolari tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiy nazariyaning ikki koʻrinishi oʻzaro farqlanadi:
395
a) pozitiv makroiqtisodiyot;
b) normativ makroiqtisoiyot.
Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning
aloqadorliklarini oʻrganadi.
Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul
yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yoʻnalishlarini
taklif etadi.
Shu joyda iqtisodiy nazariyaning ikki mustaqil boʻlimi sifatida
makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot fanlarining predmetlarini oʻzaro
farqlab olishimiz zarur.
Mikroiqtisodiyot predmeti boʻlib “belgilangan” iqtisodiy shart-
sharoitlarda uy xoʻjaliklari va firmalar darajasidagi iqtisodiy qarorning
qabul qilish mexanizmi hisoblanadi. Mikroiqtisodiy tahlil obyekti
boʻlib alohida tovarlar bozorlari, resurslar bozorlari, ulardagi talab va
taklif hisoblansa, makroiqtisodiyotda milliy iqtisodiyot darajasidagi
mehnat, pul, tovarlar va xizmatlar bozorlarining oʻzaro munosabatlari va
oʻzaro ta’siri tahlil qilinadi.
Mikroiqtisodiyotda “belgilangan” deb qabul qilingan, ya’ni
mikroiqtisodiy
tadqiqot
predmeti
hisoblanmaydigan
koʻpgina
koʻrsatkichlar, jumladan iste’molchilarning daromadlari, jamgʻarmalari,
foiz stavkasining dinamikasini va uni belgilovchi omillarni
makroitisodiyot tadqiq qiladi.
Makroiqtisodiyot yalpi ishlab chiqarishining barqaror oʻsishini,
resurslarning toʻliq bandliligini, inflyatsiyaning past sur’atlarini va
toʻlov balansining muvozanatini ta’minlash nuqtayi nazaridan mamlakat
iqtisodiyotini bir butun holda tadqiq qiladi va uni makroiqtisodiy
tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini oʻrganadi.
Keltirilgan
ta’rifdan
koʻrinib turibdiki,
makroiqtisodiyot
predmetida oʻzaro bogʻliq uch jihatni ajratib koʻrsatish mumkin. Bular:
396
1)
milliy iqtisodiyot;
2)
davlat tomonidan iqtisodiy siyosatni yuritish va iqtisodiyotni
tartibga solish;
3) jahon xoʻjaligi doirasida milliy iqtisodiyotni boshqa
mamlakatlar iqtisodiyoti bilan oʻzaro munosabatlari masalasi.
1-jadvalda keltirilgan iqtisodiy nazariyaning ikki qismida
koʻriladigan masalalar roʻyxati mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot
fanlari predmetlarini yaxshiroq farqlab olishga yordam beradi.
1-jadval.
| 