597
Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga
oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir.
Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga mahsulotlar,
ishchi va xizmatchilar
eksporti hamda moliya opyeratsiyalarini oʻtkazish, xorijga ishchi
kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi. Oʻzbekistonda
litsenziyalar faqat davlat roʻyxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat
qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish
taqiqlangan.
Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular
oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi
hollarda ularni vaqtincha
chegaralash va shu asosda tashqi iqtisodiy taqchillik oʻsishining toʻxtash
hamda savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi.
Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi
usullar yordamida joylashtiriladi.
1. Ochiq auksion – davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan
ishlab chiqaruvchilarga berishi
2. Afzal koʻrish tizimi – davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab
chiqarish hajmi jihatdan yirik boʻlgan firma va kompaniyalarga hech
qanday shart va talablarsiz beradi
3. Xarajat usuli – davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish
quvvatlariga va resurslarga ega boʻlgan firma va kompaniyalarga beradi
Mahsulotlar,
shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va
importiga litsenziyalar berish huquqiga Oʻzbekiston Respublikasining
quyidagi boshqaruv tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya,
Adliya, Ichki ishlar, Sogʻliqni saqlash, Xalq ta’limi
vazirliklari,
shuningdek, Markaziy bank.
Moliya operatsiyalarini oʻtkazishga litsenziyalar asosan Respublika
Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan oʻz va xorijiy banklarga,
moliya muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga
mamlakat ichida va uning tashqarisida chet el valyutasi bilan
598
operatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya-kredit muassasalariga esa
ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat koʻrsatish huquqini
beradi.
Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni,
shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini
chegaralash maqsadida
kvotalash keng qoʻllaniladi.
Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki
xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar,
mamlakatlar va
mamlakatlar guruhi boʻyicha ma’lum davrga eksport va importga
miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilaydi. Davlat tomonidan
tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash toʻlov balanslarini ichki bozorda
talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda oʻzaro kelishuvga
erishish uchun qoʻllaniladi. Oʻzbekistonda kvotalash xalq iste’moli
mollarini va strategik xomashyoning muhim turlarini olib chiqishni
chegaralash usuli sifatida qoʻllanilmoqda.
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas,
balki ishchi kuchi
oqimlarini tartibga solishda ham qoʻllaniladi. Koʻpgina rivojlangan
mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan
ishchi kuchi importiga kvotalar oʻrnatadi.
Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan koʻproq qoʻllanilishiga
ikkita sabab bor:
1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi.
Ayrim hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini
oshira olmaydilar va shuning uchun iqtisodiyotni
raqobatdan himoya
qilish maqsadida kvotalarga e’tiborni qaratishga majbur boʻladi.
2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni
qoʻllaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar
olish osonroqdir.
Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga koʻproq mos keladi.
Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan koʻriladigan farovonlikdagi
yoʻqotishlar ikki holatda katta boʻladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar
import qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar
monopol hukmronligi darajasini oshiradi. Ikkinchidan, importga
litsenziyalar samarasiz joylashtiriladi.
