Nazorat savollari:
1. Xalqaro savdoni rivojlantirishning obyektiv sabablari nimalardan
iborat?
2.
Xalqaro
savdoni
rivojlantirishning
subyektiv
sabablari
nimalardan iborat?
3. Xalqaro savdoning shakllari.
4. Xalqaro savdo hajmini belgilovchi omillarni tushuntirib bering.
5. A. Smitning “Mutlaq ustunlik” nazariyasi kamchiligi nimada
koʻrinadi?
6. “Nisbiy ustunlik” nazariyasining mohiyatini tushuntirib bering.
7.Savdo
sharoitlari
tushunchansini
izohlab
bering.
Savdo
sharoitining yaxshilanishi qanday oqibatlarga olib keladi?
8. Xekshyer-Olinning neoklassik konsepsiyasini izohlab bering.
9.“Leontev taajubi” nima sababli yuzaga keldi va qanday yechim
topdi?
10. Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari.
588
XXX BOB. TASHQI SAVDO SIYOSATI
30.1. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari
Har bir mamlakat makroiqtisodiy siyosatini yuritishda tashqi savdo
siyosati ham muhim oʻrin egallaydi.
Tashqi savdo siyosati – mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib
boradigan savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan chora-
tadbirlar majmuasi boʻlib, milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun zarur
boʻlgan mahsulotlarni oqilona import siyosati hisobiga toʻldirish hamda
milliy iqtisodiyotda ortiqcha boʻlgan mahsulotlarni eksport qilish
hisobiga mamlakatning jahon bozoridagi oʻrnini mustahkamlash
vazifasini hal etadi.
Ushbu siyosatni yuritish orqali tashqi savdo hajmlari soliqlar,
subsidiyalar, import yoki eksportni toʻgʻridan-toʻgʻri cheklashlar kabi
vositalar yordamida tartibga solinadi. Tartibga solish vositalari bevosita
va bilvosita xarakterga ega boʻlishi mumkin. Tashqi savdo siyosati
eksport va import hajmi hamda tarkibiga ta’sir koʻrsatish orqali
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy oʻsishga erishish,
toʻlov balansini yaxshilash hamda valyuta kursini tartibga solish
maqsadlarini koʻzda tutadi.
Mamlakatlar erkin yoki cheklovchi (proteksionistik) tashqi savdo
siyosatini olib borishi mumkin. Koʻpgina mutaxassis-iqtisodchilar
mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajasini yaxshilash uchun
erkin savdo siyosatini qoʻllash iqtisodiy resurslardan samaraliroq
foydalanish imkonini beradi deb hisoblaydilar. Biroq erkin savdo jahon
iqtisodiyoti nuqtayi nazaridan foydali boʻlishi mumkin boʻlsada, ammo
alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtayi nazaridan erkin
savdo hamma vaqt ham foydali boʻlavermaydi.
Tashqi savdoni cheklash bilan bogʻliq bolgan proteksionistik siyosat
borasida olib boriladigan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli
samara beradi. Uzoq muddatli davrda esa, faqatgina erkin savdo siyosati
iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini byeradi.
589
Tashqi savdo siyosati chora-tadbirlarining ayrimlari davlat
gʻaznasini toʻldirishga yoʻnaltirilgan boʻlsa, ba’zilari import va eksportni
cheklashga, yoki ularni ragʻbatlantirishga yoʻnaltirilgan. Amaliyotda
tashqi savdoni tartibga solishning tarif va notarif usullaridan
foydalaniladi.
Tarif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, notarif
usullariga eksportyorlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish,
kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi.
Bojxona bojlari import va eksport bojlariga ajratiladi.
Import bojlari davlat gʻaznasini toʻldirish maqsadida va ichki
bozorlarga tushadigan chet el mahsulotlari oqimini tartibga solish uchun
belgilanadi. Import bojlari eng kam va eng koʻp miqdordagi import
bojlariga boʻlinadi. Eng kam miqdordagi import bojlari qulay savdo
sharoitlarni yaratib berishni koʻzda tutuvchi savdo shartnomalari va
bitimlari boʻlgan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan oʻrnatiladi. Eng
koʻp miqdordagi import bojlari esa qulay savdo sharoitlarni yaratib berish
boʻyicha shartnoma va bitimlar tuzilmagan mamlakatlar mahsulotlariga
nisbatan oʻrnatiladi.
Eksport bojlari mamlakat ichida talab koʻp boʻlgan mahsulotlar
taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi.
Litsenziyalash tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga
davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibi hisoblanadi va
bunday ruxsat berish huquqini qaysi davlat tashkilotlariga berish amalga
oshiriladigan operatsiyalarning mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyatiga
bogʻliqdir.
Kvotalash mahsulotlar, xizmatlar boʻyicha ma’lum davrga eksport
va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilashdir.
Mamlakatlar milliy iqtisodiyotda yuzaga kelgan vaziyatni inobatga
olgan holda tashqi savdoni tartibga solishda ustun ravishda yoki tarif
590
vositalaridan, yoki notarif vositalaridan, yoki ham tarif, ham notarif
vositalarini muvofiqlashtirgan holda qoʻllaydi.
Xalqaro savdoni tartibga solishda eng koʻp qoʻllaniladigan usul
boʻlib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi.
Importga tariflarning maxsus va boshqa turlari oʻzaro farqlanadi.
Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan oʻrnatiladi.
Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 yevro.
Bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz
tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%i.
Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil
boʻlib, buni biz quyidagi grafik vositasida koʻrib chiqamiz.
Import qilinadigan tovarning ichki bahosi =
Jahon bozoridagi bahosi +(Jahon bozoridagi bahosi x Tarif stavkasi).
P
Sd
Pd
Ichki narx (tarif bilan birga)
Pw a b c
d jahon bozori narxi
Dd Tarif joriy qilingandan keyingi
import
S1 S2 D2 D1
Q
Tariflar joriy qilingunga qadar boʻlgan import
30.1- rasm. Import tariflari kiritilishi natijalari
Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab
chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng boʻlgan. Talab va
591
taklif oʻrtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat
iqtisodiyoti yopiq boʻlganida baholar darajasi Re ga teng, talab va
taklif muvozanati esa E nuqtada oʻrnatilgan boʻlar edi. Mamlakat
iqtisodiyoti ochiq boʻlgani va importga cheklovlar yoʻqligi tufayli milliy
bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif
joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar koʻtariladi.
Natijada:
Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yoʻqotishlarga duch keladilar. Bu
yoʻqotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan koʻrsatilgan.
Baholarning koʻtarilishi ilgari raqobatbardosh boʻlmagan ayrim
ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda koʻrib ishlashga imkon
beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab
chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi
mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar
oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yoʻqotishga duch
keladilar. Ammo, bu yoʻqotish ichki ishlab chiqaruvchilarning oʻsgan
foydasiga aylanadi.
Baholarning oʻsishi oqibatida iste’molchilar koʻrilayotgan tovar
iste’moli hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yoʻqotish grafikda d
soha bilan koʻrsatiladi va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi.
S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan soʻnggi import hajmi boʻlib,
shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib
oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yoʻqotish roʻy
beradi. Bu yoʻqotish grafikda s soha bilan belgilangan boʻlib, u davlat
byudjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning
yoʻqotishi davlatning foyda koʻrishi bilan qoplanadi.
Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import
tovaridan qimmat ichki tovarga yoʻnaltiriladi. Iste’molchilarning oʻsgan
toʻlovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh boʻlmagan
samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi.
Iste’molchilarning bu yoʻqotish b sohasi bilan belgilangan boʻlib
592
tarifning “ishlab chiqarish samarasi” deyiladi va hech kimning foydasi
bilan qoplanmaydi.
Iste’molchilarning
yoʻqotishlari
Ishlab
chiqaruvchilar
foydasi
Davlat
daromadi
Jamiyatning sof
yoʻqotishi
a + b+ c + d
--
a -- s =
b + a
Demak, iste’molchilarning a sohadagi yoʻqotishlari ishlab
chiqaruvchilar foydasining oʻsishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda
iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari boʻlishsa, ular
yoʻqotishlarining bir qismi oʻsgan dividendlar sifatida qaytadi.
«s» sohada davlat olgan daromadini transfert toʻlovlarini oshirish,
soliqlarni pasaytirish, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini
oshirishi koʻrinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin.
Ammo «b» Q «d» sohalarda jamiyat sof yoʻqotishga duch keladi.
Valyuta kursi oʻzgarishi bu yoʻqotishlarni bir oz qoplashi mumkin.
Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valyuta 4% ga
qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valyutada
ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif
kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yoʻqotish «b» va «d» sohalarning
80 foizini ((16 / 20) x 100 q 80) tashkil etishini anglatadi.
Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid
fikrlar mavjud boʻlib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati
va qoʻyilgan maqsadlar bilan asoslanadi.
Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida koʻpgina davlatlar oʻz
ishlab chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida
proteksionizm siyosatini qoʻllaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar
“sinishi” jamiyatda ishsizlik xavfini tugʻdiradi.
| 