580
muvaffaqiyatli faoliyat koʻrsatishida eng muhim guruh, deb
hisoblangan, mehnat esa ishlab chiqarishning
asosiy omili sifatida
baholangan. Mamlakatning boyligi uning ixtiyorida boʻlgan oltin va
kumush bilan belgilanligi sababli tashqi savdo maktabi mamlakat milliy
iqtisodiyotini mustahkamlashi uchun quyidagilarga amal qilish lozim,
deb hisoblashgan:
tashqi savdoda musbat saldoni ta’minlash – eksportning
importdan katta boʻlishi mamlakatning oltin zaxirasini boshqa
mamlakatlarning oltin manbalari hisobiga oʻsishiga olib keladi. Bu, oʻz
navbatida,
ichki xarajatlar, ishlab chiqarish va bandlikning oshishiga
olib keladi;
eksportni oshirish va importni kamaytirishga qaratilgan tashqi
savdo siyosatini yuritish – tariflar, kvotalar va boshqa dastaklar
yordamida savdo balansining musbat savdo saldosini ta’minlash;
xomashyoning olib chiqilishini qattiq cheklash yoki
taqiqlash va
mamlakatda mavjud boʻlmagan xomashyo importidan boj undirmaslik,
chunki bunday chora-tadbirlar mamlakat oltin zaxirasining koʻpayishi va
tayyor mahsulotlarni past narxlar boʻyicha eksport qilish imkonini
yaratadi;
mustamlakalarning metropoliyadan boshqa davlatlar bilan har
qanday savdo aloqalarini taqiqlash va mustamlakalarni xomashyo
ta’minotchisiga aylantirish.
Merkantilistlar gʻoyasiga binoan iqtisodiy tizimda toʻliq
bandlikka
erishib boʻlmaydi. Shu sababli xorijdan keladigan qoʻshimcha oltin
qoʻshimcha ish joylarning yaratilishiga, ishsizlik darajasining pasayishi
va ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayishiga olib keladi.
Merkantilistlar xalqaro savdo nazariyasi rivojlanishiga jiddiy ulush
qoʻshdilar. Ular xalqaro savdoning mamlakat iqtisodiy oʻsishi
uchun
ahamiyatini birinchi boʻlib chuqur tahlil qildilar va uning
rivojlanishining muhim modellaridan birini ishlab chiqdilar. Ular
581
birinchi boʻlib zamonaviy iqtisodiyotda toʻlov balansi, deb ataladigan
tushunchani ta’rifladilar.
Merkantilistlar gʻoyasining asosiy kamchiligi – bu ularni bir
mamlakat boyishi boshqa mamlakatlarning qashshoqlashishi hisobiga
amalga oshadi deb hisoblashganidir. Bunday gʻoyaga
amal qilish jahon
iqtisodiyotida iqtisodiy disproporsiyalarga va iqtisodiy vaziyatning
keskinlashuviga olib keldi. Metropoliyalarning mustamlakalar hisobidan
boyishi ularda haddan ziyod oltin massasining toʻplanishiga va shu
orqali giper inflyatsiyaga olib keldi.
Merkantilistlarning gʻoyalari xalqaro iqtisodiyotdagi keyingi
maktablari gʻoyalariga ilmiy yoʻnalish berdi. Merkantilistlar gʻoyalari
1,5 asr mobaynida keng qoʻllanilgan. Buning natijasida XVIII asrda
xalqaro savdo aloqalarda keskinliklar kuzatilgan.
