Nazorat savollari:
1. Iqtisodiy oʻsish nima?
2. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari nimalardan
iborat?
3. Ekstensiv va intensiv iqtisodiy oʻsishning farqlari nimada, sof
intensiv oʻsishga erishish mumkinmi?
4. Domar modelida investitsiyalar tahlili Keyns tahliliga nisbatan
qanday farq qiladi?
575
5. Domar modelining asosiy oʻzgaruvchilariga tavsif bering va
uning mohiyatini tushuntiring?
6. Iqtisodiy oʻsishning Xarrod modeli Domar modelidan qaysi
jihatlariga koʻra farq qiladi?
7. Domar modelida iqtisodiy oʻsish shartlari qanday izohlangan?
8. Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari qachon
yuzaga kelgan?
9. Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli?
10. Kapitalning jamgʻarilishi deganda nimani tushunasiz?
11. Qanday qilib jamgʻarmalar iqtisodiyotning oʻsish natijalariga
olib keladi?
576
XXIX BOB. XALQARO SAVDO NAZARIYASI
29.1. Xalqaro savdoning zaruriyati, rivojlanish bosqichlari va asosiy
koʻrinishlari
Jahon xoʻjaligi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlaridan biri - bu
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi
hisoblanadi. Bu mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, alohida firma va
korxonalar oʻrtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora
chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu holatni xalqaro mehnat
taqsimotining chuqurlashuvi, xoʻjalik hayotining globallashuvi, milliy
iqtisodiyot
ochiqligining
kuchayishi,
mamlakatlarning
iqtisodiy
integratsiyalashuvi
va
hududiy
xalqaro
iqtisodiy
aloqalar
strategiyasining chuqurlashib borayotganligida koʻrish mumkin.
Hozirgi
zamon
iqtisodiyotining
ochiqlik
darajasi
ya’ni
mamlakatlarning
ixtisoslashuvi
va
ular
oʻrtasida kooperatsiya
chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar oʻz iqtisodiyotini rivojlantirish,
iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va
ularni amalga oshirishda bu holatlarni eʼtiborga olishi shart.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning
kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish
imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bogʻliq ravishda xalqaro moliya-
valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim obyektiv sabab bilan
izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xomashyo resurslarining mamlakatlar
oʻrtasida notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega boʻlgan yoki
rivojlangan davlatlar ham barcha resurslar bilan oʻzini toʻliq ta’minlay
olmaydi. Ular oʻzlarida ortiqcha boʻlgan resurslarni eksport qilishga va
mamlakatda taqchil boʻlgan resurslarni import qilishga majburlar.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi
muhim sabab shundaki, hamma mamlakatlar ham barcha turdagi
577
mahsulotni bir xil samaradorlik bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir
tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, ikkinchi tovar Oʻzbekistonda
arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli resurslardan samarali
foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va oʻzaro savdo-
sotiqni yoʻlga qoʻyadilar. Bu ikki obyektiv sabab har qanday milliy
iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning
ahamiyatini aniqlaydi.
Xalqaro savdo oʻzining rivojlanish bosqichlariga ega boʻlib, har
bir bosqich oʻz tarixiy xususiyatlari bilan ajralib turadi:
tashqi savdo aloqalarining lokal darajada shakllanish bosqichi –
(VI–XIII asrlar) Oʻrta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo
yoʻllarining vujudga kelishi;
tashqi savdo aloqalarining mintaqaviy darajada shakllanish
bosqichi – (XII–XV asrlar) tashqi savdo aloqalarining Oʻrta yer, Boltiq
va Shimoliy dengizlarida konsentratsiyalashuvi;
tashqi savdo aloqalari globallashuvining boshlanish bosqichi –
(XV–XVII asrlar) Buyuk geografiya kashfiyotlari tufayli xalqaro savdo
yoʻllarining Atlantika, Hind va Tinch okeanlariga koʻchishi;
tashqi savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi – (XVIII–
XIX asrlar) sanoat toʻntarishi, Gʻarbiy
Yevropa va AQSh
iqtisodiyotining industirlashtirish jarayoni bilan bogʻliq;
tashqi savdo aloqalarining militarizatsiyalashuv bosqichi – (XIX
oxiri – XX asr boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bogʻliq;
integratsion
bloklar
va
birlashmalarning
tashqi
savdo
munosabatlariga faol ta’sir etish bosqichi – ( XX asrning oʻrtasi va
ikkinchi qismi);
tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy
bosqichining shakllanishi va jahon bozorining vujudga kelishi.
Xalqaro
savdoning
zamonaviy
xususiyatlari
quyidagilar
hisoblanadi:
ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida mahsulot hamda
xizmatlar savdosi hajmining keskin ortishi;
xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmogʻining
qisqarishi;
578
ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida jahon eksportining tovar
tarkibidagi ilm-fan sigʻimkorligi yuqori boʻlgan mahsulot va xizmatlar
ulushining ortishi;
tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining
notekis taqsimlanishi;
yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;
qator
mamlakatlarning
ayrim
mahsulotlar
importiga
bogʻliqligining ortishi;
tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi sodda shaklining
turli mamlakat korxonalari oʻrtasidagi hamkorlik aloqalari asosida
avvaldan kelishilgan holda mahsulotni yetkazib berish shakliga oʻtilishi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida
quyidagi koʻrinishlarni oʻz ichiga oladi:
mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilgʻi, xomashyo mahsulotlari,
qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;
xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;
transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi
vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib
ketdi;
yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va
«nou-xou»lar. Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10
foiziga yaqini toʻgʻri keladi.
Xalqaro
savdo
mahsulotlari,
xizmatlar
va
fan-texnika
ma’lumotlarini ayirboshlashning barcha koʻrinishlari tashqi savdo
operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular oʻz navbatida eksport,
import, reeksport va reimport operatsiyalariga boʻlinadi.
Eksport operatsiyasi
mahsulotlarni
chet
mamlakatlarga
chiqarish.
Import operatsiyasi
mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va
uni mamlakatga olib kelish.
Reeksport operatsiyasi
avval import qilingan va qayta ishlov
579
berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib
sotish.
Reimport operatsiyasi
avval eksport qilingan va u yerda qayta
ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib
olish va mamlakatga olib kelish.
| 