Gn cr = yoki ≠ s
Iqtisodiyotning barqaror dinamik muvozanati toʻliq bandlilik
sharoitida kafolatlangan va tabiiy oʻsish sur’atlari oʻzaro teng boʻlganda
ta’minlanadi. Ammo bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi
orqaligina erishiladi.
BOB
562
28.5. R.Solouning neoklassik modeli asoslari
Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960
yillarda, ya’ni dinamik muvozanat muammosiga e’tibor susaygan va
birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu
bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab
chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin
boʻlgan oʻsish sur’atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo
boʻldi. Shu sababli iqtisodiy oʻsish muammosining nafaqat nazariy
asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham oʻzgardi. Bu davrda
rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin oʻsdi.
Bu firmalar oʻz investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun,
iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga tayangan holda,
mikrodarajada oʻsishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Yirik
firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy oʻsishga
erishishga intilishlari neoklassik yoʻnalish vakillarini iqtisodiy
oʻsishning neokeynscha modellariga muqobil boʻlgan oʻsish
modellarini yaratishga faol kirishishga undadi.
Noklassik
maktab
nazariyotchilari
iqtisodiy
oʻsishning
neokeynscha nazariyalarini uch jihat boʻyicha tanqid qildilar:
- birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy oʻsishning bir
omiliga-kapital
jamgʻarishga
(investitsiyalarnining
qoʻshimcha
oʻsishiga) qaratishdi. Boshqa omillar (ayniqsa texnik taraqqiyot bilan
bogʻliq boʻlgan holatlar, ya’ni ishchi kuchining ma’lumot darajasi va
malakasining oʻsishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi
hamda boshqalar) ular e’tiboridan chetda qoldi. Neoklassiklar boʻsh
turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun yangi ishchi
kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qoʻshimcha
oʻsishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar;
- ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital
talabchanligi koeffitsiyenti-s (s= I / Δ Y )ni oʻzgarmas deb qaradilar.
563
Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va
mehnatni) hisobga olgan holda va ularning oʻzaro bir-birini
almashtirishini (substitut ekanligini) koʻzda tutib bu koeffitsiyent
oʻzgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab
chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab
chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qoʻllab erishish
mumkin degan xulosa chiqadi;
- uchinchidan,
neokeynschilar
bozor
mexanizmining
muvozanatni avtomatik tiklash qobiliyatini yetarlicha baholamadilar.
Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga
asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini
ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy oʻsishning
balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror
pul tizimiga ham bogʻliq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi
bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli
ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil
sifatida qarab, inflyatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar.
Iqtisodiy oʻsish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq
muddatli koʻpayishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish
imkonini beradi.
R. Solou modeli 1956-yilda “Iqtisodiy oʻsish nazariyasiga hissa”
asarida tasvirlab berildi va soʻngra 1957-yilda “Texnik taraqqiyot va
agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi.
R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy oʻsishning zarur sharti yalpi talab
va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi.
Iqtisodiy oʻsishning Solou modelida kapitalning qanday oʻsishi,
ishchi kuchini oʻsishi, texnologiya sohasida iqtisodiyotda bir-biri bilan
muloqotga erishish, shuningdek, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning
umumiy hajmiga bogʻliq. Bizning birinchi qadamimiz kapitalning
564
jamgʻarilish koʻrsatkichlarini tovarlar talab va taklifi hajmini
aniqlashdan iborat.
Tovarlar talabi va taklifi. Tovarlar uchun talab va taklif
iqtisodiyotni yopiq holatga kelib qolishida markaziy rol oʻynaydi. Shu
yopiq iqtisodiyot Solou modeli uchun oʻrinlidir. Biz ishlab chiqarish
hajmining
qanchalik
koʻpligini
berilgan
vaqtda
va
muqobil
foydalanishda koʻrishimiz mumkin.
Tovarlar taklifi va ishlab chiqish funksiyasi. Solou modelidagi
tovarlar taklifi kapital zaxirasi va ishchi kuchiga bogʻliq boʻlgan ishlab
chiqarish funksiyasiga asoslanadi:
Y =F(K, L).
Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli ishlab chiqarish funksiyasini
doimiy koʻlamiga qaytishini anglatadi. Bu taxmin koʻpincha hayotiyga
yaqin hisoblanadi va yaqin kelajakda bu tahlil soddalashtirishga yordam
berishini koʻrsak boʻladi. Ishlab chiqarish funksiyasi agar doimiy
boʻlmasa qaytadan koʻrib chiqiladi.
zY =F(zK, zL)
bu yerda – z ning istalgan qiymatida ishlab chiqarish ijobiy
holatda. Shu holatda agar mehnat va kapitalning har ikkalasi z
tomonidan ishlab chiqarish vaqt oraligʻida koʻpaysa, z ni oʻzi ham
koʻpayadi.
Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasining oʻzgarmay qolishi ishchi
kuchi miqdorining iqtisodiyotda hamma sifatlarini tahlil qilishga imkon
beradi. Buni isbotlash uchunz 1/Lni yuqoridagi tenglamaga joylaymiz.
Y/L =F(K/L, 1).
Bu tenglama bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan
mahsulot Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapital K/L ni ma’lum vaqt
565
oraligʻidagi funksiyasidir (1 soni oʻzgarmas va shuning uchun
e’tiborzsizdir).
Bu shakl doimiy daromad taxminini nazarda tutib, iqtisodiyot
hajmini oʻlchaydi, bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarish va
kapitalga ta’sir qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning katta-kichikligidan
qatʼiy nazar, bir ishchiga toʻgʻri keladigan barcha miqdorlarni qulay
boʻlishini anglatadi. Bir ishchiga toʻgʻri keladigan qiymatni kichik
harflar bilan belgilab olib, y=Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab
chiqarilgan mahsulot va k=K/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapitaldir.
Ishlab chiqarish funksiyasini quyidagicha yozishimiz mumkin.
y =f (k),
bunda
f(k) = F(k, 1).
28.1-rasmda ushdu ishlab chiqarish funksiyasi koʻrsatilgan.
Ishlab chiqarish funksiyasini qiyaligi kapital birligi qoʻshilganda,
bitta ishchi qancha miqdorda qoʻshimcha mahsulot ishlab chiqarishini
koʻrsatadi. Bu esa kapital chekli mahsulot miqdorini MPKni koʻrsatadi.
Buni matematik quyidagicha yozib olamiz:
MPK =f(k -1) −f (k).
Buni 28.1-rasmda kapitalning miqdori oʻsishi, ishlab chiqarish
funksiyasi bir tekisda davom etishi, bu esa chekli mahsulot pasayishini
qayd qiladi. k pasayganda ishchi oʻrtacha ishchilar soni bilan ozroq
kapital oladi. Shuning uchun kapitalning qoʻshimcha qismi umumiy
ishlab chiqarish hajmiga foydalidir. k baland boʻlsa, oʻrtacha ishchilar
soni, kapitali koʻp boʻladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarish
biroz ortadi.
Tovarlarga talab va iste’mol funksiyasi. Solou modelida
tovarlarga talab isteʼmol va investitsiyaga asoslangan. Boshqacha
aytganda, bir ishchiga toʻgʻri keladigan mahsulot bir ishchiga toʻgʻri
keladigan invetitsiya i va isteʼmol c oʻrtasida taqsimlanadi:
566
y =C +I.
Bu tenglama iqtisodiyot uchun milliy daromadning bir ishchiga
toʻgʻri kelishidir. Bu iqtisodiyotda davlat xaridlarini (sotib olishni oʻz
ichiga olmaydi) va sof eksportni oʻz ichiga olmaydi (chunki biz yopiq
iqtisodiyotni holatini koʻryapmiz).
Solou modeli har yili odamlar oʻz daromadining bir qismini s
jamgʻarib boradi va bir qismini c isteʼmol qiladi deb faraz qiladi.
Iste’mol funksiyasini biz quyidagicha ifodalaymiz:
C=(1 −s)y,
bunda s jamgʻarish darajasi boʻlib, 0 dan 1gacha boʻladi. Shuni
yodda tutish kerakki, davlat siyosati darajasida aholining tejash tezligi
salohiyatga ega, shuning uchun maqsadlarimizdan biri uni tezligini
saqlab qolishdir. Biroq endi biz shunchaki koʻrsatilgan s jamgʻarma
darajasida olishdir.
Isteʼmol funksiyasini sarmoyaviyligini koʻrish milliy daromadni
hisobga olish c uchun (1-s)y degan maʼnoni anglatadi.
Y = (1 − s)y + i.
Qayta tartibga solish shart-sharoitini inobatga olsak:
Ishchi boshiga
ishlab chiqarish, y
ishchi boshiga kapital, k
| 