64
koʻpaytiramiz. Kashfiyot fermerga 2 yoʻl bilan ta’sir qiladi. Yangi nav
fermerga koʻp bugʻdoy yetishtirishni ta’minlaydi (Q-soni oshadi), lekin
endi har bir boshoq past narxda sotiladi (P-narx tushadi).
Umumiy daromad oshadimi yoki oshmaydimi bu talabning
elastikligiga bogʻliq. Amaliyotda, bugʻdoy
kabi asosiy oziq-ovqatlarga
boʻlgan talab elastik emas, chunki bular nisbatan arzon va oʻrnini
bosadiganlari juda kam. 7-chizmadagi kabi talab elastik boʻlmaganida,
narxlarning tushishi daromadning kamayishiga olib keladi. Cxizmadan
koʻrinib turibdiki, daromad 300 dan 220 ga tushgan. Shunday qilib,
yangi navning kashf qilinishi fermerlarning
daromadi kamayishiga olib
keladi.
Agar fermerlarga bu kashfiyot yomon ta’sir qilsa, kimdir qiziqishi
mumkin nega ular buni qabul qilishadi. Javob raqobatbardosh bozor
qanday ishlashiga borib taqaladi. Chunki har bir fermer bugʻdoy
bozorining kichik boʻlagi, u bugʻdoyni berilgan narxda oladi. Istalgan
berilgan narx uchun, yangi navdan foydalanish va koʻproq bugʻdoy
sotish yaxshiroq. Lekin buni hamma fermerlar qilsa, bugʻdoyga
taklif
oshadi, narxi esa tushadi va fermerlarga aks ta’sir qiladi.
Garchi bu misol gipotezadek koʻrinsa ham, oʻtgan asr mobaynida
Qoʻshma Shtatlar iqtisodiyotidagi asosiy oʻzgarishlarni tushunishga bu
misol yordam beradi. 200 yil oldin koʻplab Amerikaliklar fermalarda
yashashgan. Ferma metodlari haqidagi bilimlar oddiy boʻlgan. Koʻplab
Amerikaliklar aholini boqadigan oziq-ovqatni ishlab chiqaradigan
fermer boʻlishga toʻgʻri kelgan.
Vaqt oʻtgan sari, fermerchilik texnologiyasidagi
yuksalish har bir
fermer ishlab chiqara oladigan mahsulotning miqdorini oshirishga olib
keldi. Noelastik talab bilan birgalikda oziq-ovqat taklifidagi oʻsish
fermerchilikdagi umumiy daromadning tushushiga sabab boʻldi. Bu esa
odamlarni fermerchilik sohasidan chiqib ketishiga olib keldi.
Bir necha raqamlar bu tarixiy oʻzgarishning koʻlamini koʻrsatadi.
1950-yilda Qoʻshma Shtatlarda 10 million aholi fermerchilikda band
65
boʻlgan, bu ishchi kuchining 17 % ini tashkil qiladi. Hozir esa 3
millionga yaqin aholi bu sohada faoliyat koʻrsatadi, bu ishchi kuchining
2 % ini tashkil etadi. Bu oʻzgarish fermerchilikdagi samaradorlik bilan
mos tushadi: fermerlar soninidagi 70 % pasayishga qaramasdan,
hozir
fermalar 1950-yilga nisbatan 2 barobar koʻproq hosil bermoqda.
Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari uchun bozorning bunday analizi
ijtimoiy siyosat paradoksini tushunishga yordam beradi: Ma’lum qishloq
xoʻjaligi dasturlari fermerlarning barcha yerlariga ekin ekmaslikni
majburlash orqali ularga yordam berishga harakat qiladi. Dasturlarning
maqsadi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari taklifini
qisqartirish va narxni
koʻtarish. Ularning mahsulotlari uchun elastikboʻlmagan talab bilan ular
bozorga kamroq hosil bilan chiqishsa, fermerlar koʻproq daromad
oladilar. Hech qaysi bir fermer oʻz yerini tashlab qoʻymaydi, chunki ular
berilgandek bozor narxini olishadi. Lekin buni barcha fermerlar
birgalikda qilishsa, har bir fermer uchun yaxshiroq boʻladi.
Qishloq xoʻjaligi texnologiyasining yoki siyosatining ta’sirini tahlil
qilinganda, shuni yodda tutish kerakki, fermerlar uchun yaxshi boʻlgan
narsa butun jamiyat uchun yaxshi emas. Qishloq xoʻjaligi
texnologiyasidagi rivojlanish fermerlarga yomon boʻla oladi,
chunki bu
ularni keraksizga chiqarib qoʻyadi, lekin oziq-ovqat mahsulotlariga kam
toʻlaydigan iste’molchilar uchun esa bu yaxshi. Agar siyosat qishloq
xoʻjaligi mahsulotlarining taklifini qisqartirishga yoʻnaltirilsa, bu
iste’molchi xarajatlariga aks ta’sir etadi.
