64
Empirik bilish
kuzatishdan, ya‘ni subyektning tashqi olamni maxsus tahlildan
o‗tkazilgan, maqsadga muvofiq va anglangan tarzda, izchil idrok etishdan boshlanadi.
Bu obyekt, uning tomonlari va xossalari haqida dastlabki, «xomaki» axborot beradi.
Ilmiy tadqiqot kuzatishlardan boshlanadi. Kuzatuvchi mo‗ljallangan kuzatish obyekti
haqida aniq va qat‘iy tasavvurga ega bo‗lishi, bor diqqatini obyektni kuzatishga
qaratishi,
ishga ijodiy yondashishi, kuzatuvni rejalashtirish va uni bevosita amalga
oshirishda o‗zining bor mahorati va iste‘dodini ishga solishi kerak. Masalan, kosmik
obyektlar, quyosh tutilishi, yulduzlar, asteroidlar va shu kabilarni o‗rganishda
kuzatuvchi teleskop bilan qurollanishi, mikroblar,
viruslar, bir hujayrali
organizmlarni kuzatish uchun esa mikroskopdan foydalanishi shart. Kuzatish
asboblari, uskunalari va mexanizmlari ko‗pincha olimning kuzatishga nisbatan ijodiy
yondashuvi mahsuli bo‗lib, o‗zining murakkabligi bilan ajralib turadi. Masalan, G.
Galiley bir xil radius va hajmli, ammo har xil materiallar (suyak, gips, bronza, temir
va hokazo)dan yasalgan sharlarning tushishini kuzatib, jismlarning erkin tushishi
qonunini kashf etdi va klassik mexanikaning empirik asoslarini yaratdi.
Kuzatish bilishning shunday bir metodiki, bunda subyekt (tadqiqotchi)
obyektning tuzilishi va rivojlanishiga aralashmaydi.
U tadqiqot obyekti mavjud
bo‗lgan sharoitlarni o‗zgartirmaydi, chunki unga hech qanday ta‘sir ko‗rsatmaydi.
Asboblar, ilmiy moslamalar va mexanizmlar olimlarga ularning kuzatishlarida
yordam beradi hamda ehtimol tutilgan kuzatishlar doirasini kengaytiradi, masalan,
infraqizil teleskoplar va radioteleskoplar yordamida astrofizik olimlar yulduzli
osmonni nafaqat ko‗rinadigan holatda, balki elektromagnit to‗lqinlar doirasining
infraqizil va radiochastotali sohalarida ham ko‗rishga muvaffaq bo‗ldilar.
Kuzatishning ilmiy bilish metodi sifatida afzalligi shundaki, u o‗rganilayotgan
hodisaning ancha obyektiv manzarasini berishi mumkin. Ilmiy kuzatish chinakam
ijod, haqiqiy mahorat va san‘atdir, zotan, kuzatish obyekti o‗zining barcha xossalari
va sirlarini kuzatuvchiga oshkor etishga intilmaydi.
Shuning uchun ham olim
kuzatish jarayonida yangi, qiziqarli va hali bilinmagan narsani ko‗rish uchun o‗z aql-
idroki, xotirasi, intuitsiyasi va sezgisining bor ijodiy imkoniyatlarini safarbar etadi.
Har bir fanda obyekt haqida imkon qadar ko‗proq haqqoniy ma‘lumotlar va faktlar
to‗plash uchun o‗z kuzatish metodlari ishlab chiqiladi. Kuzatish jarayonida olimning
faoliyati ikki yoqlama xususiyat kasb etadi: u obyektga nisbatan passiv, kuzatish
jarayonini tashkil etish, buning uchun muvofiq shart-sharoitlar
yaratishga nisbatan
esa faol, ijodiy bo‗ladi.
