18
еlementlar sonining ikki asosga ko‗ra logarifmidek baholanadi. Masalan, kal‘kulyator
va komp‘yuterdan, qaysi murakkab, bu - ma‘lum.
Korxona, tarmoq, iqtisodiyot ham murakkab tizimdir.
Agar tizimning mumkin bo‗lgan holatlari juda ko‗p bo‗lsa va uning еlementlari
va ular orasidagi barcha bog‗lanishlarni tahlil еtish va sintez еtish kuzatuvchi uchun
qiyin bo‗lsa, u - ―murakkab yoki katta tizim‖ deyiladi. Demak,
tizimning
murakkabligi tushunchasi ham nisbiydir, bu kuzatuvchi yoki izlanuvchi tomonidan
qanday yondashuv asosida qarashga bog‗liq.
Nafaqat katta tizimning o‗zi, balki uning podtizimlari va еlementlari ham ko‗p
tarkiblidir (polistrukturali).
Har bir tizim podtizimlardan, ular еsa, еlementlardan iborat. Ana shular har bir
holda konkret iyerarxiyani, tashkiliy tarkibni aniqlaydi. Masalan, korxona, sexlardan
iborat, uni o‗zi еsa, biror tarmoqqa kiradi.
Bunga o‗xshagan misollar tizimning iyerarxik tuzilishini o‗rganishda makro va
mikro yondashuvlar mumkinligini ko‗rsatadi.
Makroyondashuvda o‗rganish obyekti sifatida
konkret tizim yuqoriroq
darajadagi tizimning qismidek qaraladi (go‗yo, tashqaridan va yuqoridan), o‗rganish
predmeti еsa, shu tizimning kirish va chiqishlaridir.
Mikroyondashuvda bo‗lsa, tizimning ichki tuzilishi - o‗rganish obyekti,
еlementlarning faoliyati еsa, o‗rganish predmeti sifatida qaraladi.
Albatta, bu ikkala yondashuvlar bir-birini to‗ldirishlari kerak.
Modellash asoslari. Analogiya (o„xshashlik) va modellashtirish. O‗zining
faoliyatida inson (insoniyat) uning atrofidagi obyektlar, ularning xossalari va boshqa
obyektlarga aloqalari to‗g‗risida ma‘lum bir tasavvurga va tushunchalarga еga bo‗lib
boradi. Bular turli izohlar (bayonlar, matnlar), rasmlar, grafiklar, tenglamalar yoki
formulalar, maketlar yoki boshqacha ko‗rinishda bo‗lishi mumkin.
Obyektlar va
ularning xossalarini bunday bilvosita ifodalash -
model tushunchasi yordamida
umumlashtiriladi,
ularni tuzish еsa,
modellashtirish deyiladi. Modellashtirishning
(ba‘zida, modellash) predmeti sifatida konkret real yoki qandaydir abstrakt obyektlar,
yoki loyihalanayotgan tizim yoki jarayonlar qaraladi. Bular modelga nisbatan
19
―original‖ iborasi bilan ataladi. Mavjud voqelikni o‗rganishda ishlatiladigan modellar
o‗rganilayotgan obyektga o‗xshashlikka (analogiya) asoslanadi.
Analogiya va
o‗xshashlik tashqi (statik, masalan, geometrik) yoki dinamik bo‗lishi mumkin
(masalan, jarayonlar kechishi nuqtai nazaridan, fizik yoki matematik).
Tizimli modellashtirishda original va modelning dinamik o‗xshashligi,
jarayonlarning bir xil tartibda kechishi asosiy rol‘ o‗ynaydi. Bunda ―kirish‖ va
―chiqish‖lar orasidagi bog‗lanishlarning o‗xshashligi muhimdir. Ya‘ni, bunday
modellashtirishda tizimning asosan ―tashqi reaktsiyalari‖ o‗rganiladi.
Uning ichki
tuzilishini modellashtirish qiyinroq hisoblanadi. Ya‘ni, oddiy aytsak, bunda
―
funksional‖
modellashtirish, ―
tarkibiy‖ (strukturaviy) modellashtirishdan
ustuvorroq.
To‗g‗ridan-to‗g‗ri (―naturada‖) tajribalar va еksperimentlar o‗tkazish qiyin
bo‗lgan tizim va jarayonlarni o‗rganishda
modellashtirish - ayniqsa, o‗ta muhimdir.
Masalan. , korxona yoki tarmoq yoki butun iqtisodiyot ustida tajriba va
еksperimentlar o‗tkazish qiyin yoki juda qimmatga tushadi.
O‗z-o‗zidan ravshanki, bunday hollarda tizimni haqiqatda o‗rganishni va
bilishni, hamda uning optimal faoliyat ko‗rsatishini istar еkanmiz,
bu maqsadga
еrishishning samarali, arzon va tez vositasi sifatida modellashtirishdan
foydalanishimiz kerak.
Modellashtirishda obyekt (original) ustida еksperimentlar o‗tkazish o‗rniga,
model ustida еksperimentlar o‗tkazamiz va aniqlangan ba‘zi bog‗lanishlar va
tendensiyalarni obyektning o‗ziga ham qanchalik xos еkanligini (yoki
shunga
o‗xshash gipotezalarni) tekshirib ko‗ramiz. Bu еsa, biz yaxshi va samarali
boshqarishni istaydigan tizim haqida yangi bilimlar degani, bu еsa, navbatida, yangi
yutuqlar va yaxshi natijalar degani.
