Iqtisodiy sistemologiya fani asosida iqtisodiyotni tizimli o„rganish

18 
еlementlar sonining ikki asosga ko‗ra logarifmidek baholanadi. Masalan, kal‘kulyator 
va komp‘yuterdan, qaysi murakkab, bu - ma‘lum.
Korxona, tarmoq, iqtisodiyot ham murakkab tizimdir.
Agar tizimning mumkin bo‗lgan holatlari juda ko‗p bo‗lsa va uning еlementlari 
va ular orasidagi barcha bog‗lanishlarni tahlil еtish va sintez еtish kuzatuvchi uchun 
qiyin bo‗lsa, u - ―murakkab yoki katta tizim‖ deyiladi. Demak, tizimning 
murakkabligi tushunchasi ham nisbiydir, bu kuzatuvchi yoki izlanuvchi tomonidan 
qanday yondashuv asosida qarashga bog‗liq.
Nafaqat katta tizimning o‗zi, balki uning podtizimlari va еlementlari ham ko‗p 
tarkiblidir (polistrukturali).
Har bir tizim podtizimlardan, ular еsa, еlementlardan iborat. Ana shular har bir 
holda konkret iyerarxiyani, tashkiliy tarkibni aniqlaydi. Masalan, korxona, sexlardan 
iborat, uni o‗zi еsa, biror tarmoqqa kiradi.
Bunga o‗xshagan misollar tizimning iyerarxik tuzilishini o‗rganishda makro va 
mikro yondashuvlar mumkinligini ko‗rsatadi.
Makroyondashuvda o‗rganish obyekti sifatida konkret tizim yuqoriroq 
darajadagi tizimning qismidek qaraladi (go‗yo, tashqaridan va yuqoridan), o‗rganish 
predmeti еsa, shu tizimning kirish va chiqishlaridir.
Mikroyondashuvda bo‗lsa, tizimning ichki tuzilishi - o‗rganish obyekti, 
еlementlarning faoliyati еsa, o‗rganish predmeti sifatida qaraladi.
Albatta, bu ikkala yondashuvlar bir-birini to‗ldirishlari kerak.
Modellash asoslari. Analogiya (o„xshashlik) va modellashtirish. O‗zining 
faoliyatida inson (insoniyat) uning atrofidagi obyektlar, ularning xossalari va boshqa 
obyektlarga aloqalari to‗g‗risida ma‘lum bir tasavvurga va tushunchalarga еga bo‗lib 
boradi. Bular turli izohlar (bayonlar, matnlar), rasmlar, grafiklar, tenglamalar yoki 
formulalar, maketlar yoki boshqacha ko‗rinishda bo‗lishi mumkin. Obyektlar va 
ularning xossalarini bunday bilvosita ifodalash - model tushunchasi yordamida 
umumlashtiriladi, ularni tuzish еsa, modellashtirish deyiladi. Modellashtirishning 
(ba‘zida, modellash) predmeti sifatida konkret real yoki qandaydir abstrakt obyektlar, 
yoki loyihalanayotgan tizim yoki jarayonlar qaraladi. Bular modelga nisbatan 

19 
―original‖ iborasi bilan ataladi. Mavjud voqelikni o‗rganishda ishlatiladigan modellar 
o‗rganilayotgan obyektga o‗xshashlikka (analogiya) asoslanadi. Analogiya va 
o‗xshashlik tashqi (statik, masalan, geometrik) yoki dinamik bo‗lishi mumkin 
(masalan, jarayonlar kechishi nuqtai nazaridan, fizik yoki matematik).
Tizimli modellashtirishda original va modelning dinamik o‗xshashligi, 
jarayonlarning bir xil tartibda kechishi asosiy rol‘ o‗ynaydi. Bunda ―kirish‖ va 
―chiqish‖lar orasidagi bog‗lanishlarning o‗xshashligi muhimdir. Ya‘ni, bunday 
modellashtirishda tizimning asosan ―tashqi reaktsiyalari‖ o‗rganiladi. Uning ichki 
tuzilishini modellashtirish qiyinroq hisoblanadi. Ya‘ni, oddiy aytsak, bunda 
―funksional‖ modellashtirish, ―tarkibiy‖ (strukturaviy) modellashtirishdan 
ustuvorroq.
To‗g‗ridan-to‗g‗ri (―naturada‖) tajribalar va еksperimentlar o‗tkazish qiyin 
bo‗lgan tizim va jarayonlarni o‗rganishda modellashtirish - ayniqsa, o‗ta muhimdir. 
Masalan. , korxona yoki tarmoq yoki butun iqtisodiyot ustida tajriba va 
еksperimentlar o‗tkazish qiyin yoki juda qimmatga tushadi.
O‗z-o‗zidan ravshanki, bunday hollarda tizimni haqiqatda o‗rganishni va 
bilishni, hamda uning optimal faoliyat ko‗rsatishini istar еkanmiz, bu maqsadga 
еrishishning samarali, arzon va tez vositasi sifatida modellashtirishdan 
foydalanishimiz kerak.
Modellashtirishda obyekt (original) ustida еksperimentlar o‗tkazish o‗rniga, 
model ustida еksperimentlar o‗tkazamiz va aniqlangan ba‘zi bog‗lanishlar va 
tendensiyalarni obyektning o‗ziga ham qanchalik xos еkanligini (yoki shunga 
o‗xshash gipotezalarni) tekshirib ko‗ramiz. Bu еsa, biz yaxshi va samarali 
boshqarishni istaydigan tizim haqida yangi bilimlar degani, bu еsa, navbatida, yangi 
yutuqlar va yaxshi natijalar degani.

Download 2,88 Mb.